چەتئەل تارىخشۇناسلىرىنىڭ ئۇيغۇرلار تارىخى ھەققىدىكى بايانلىرى

1930-يىللار ئۇيغۇر تارىخىدىكى پەۋقۇلئاددە دەۋر ئىدى

20-ئەسىرنىڭ باشلىرى ئۇيغۇرلار دىيارىنىڭ سىياسىي مۇھىتى بوران-چاپقۇنغا تولغان بىر مەزگىلنى باشتىن كەچۈردى. تارىخشۇناسلارنىڭ بۇ ھەقتىكى بايانلىرى مۇنداق بىر غايەت زور تەسۋىرنى نامايان قىلىدۇ: تارىم ۋادىسىنىڭ غەربىدىكى رۇسىيە ئىمپېرىيىسى بولشېۋىكلەر تەشكىللىگەن 1917-يىلىدىكى «ئۆكتەبىر ئىنقىلابى» دا ئاغدۇرۇلغان بولسا، شەرقتىكى مەنچىڭ خانىدانلىقى بۇنىڭدىن ئىلگىرىرەك، يەنى 1911-يىلى خىتاي تارىخىدا دەۋر بۆلگۈچ قىممەتكە ئىگە بولغان شىنخەي ئىنقىلابىنىڭ خىتاي مىللەتچىلىكى بىلەن يۇغۇرۇلۇپ كەتكەن ھۇجۇمىدا ھالاك بولغان ئىدى. ئۇيغۇرلار دىيارى ئۈچۈن ئۈمىد يۇلتۇزى بولۇپ تۇرۇۋاتقان ئوسمان ئىمپېرىيىسى بولسا 1922-يىلى ئاغدۇرۇلۇپ، ئورنىغا تۈركىيە جۇمھۇرىيىتى تىكلەندى. بۇ زور ۋەقەلەر جۇغراپىيىلىك جايلىشىشتا ئۇلارنىڭ ئوتتۇرىسىغا توغرا كېلىدىغان ئۇيغۇرلار دىيارىغا ئوخشاش بولمىغان دەرىجىدە ئۆز تەسىرىنى كۆرسەتتى ھەمدە رايوندىكى بەزى تارىخىي ھادىسىلەرنىڭ كېيىنكى تەرەققىياتىغا سىڭىشىپ كەتتى.

بۇ ھەقتىكى سۆھبىتىمىزگە ئىشتىراك قىلغان ياش تارىخشۇناس، چېخ جۇمھۇرىيەتلىك پەنلەر ئاكادېمىيىسىنىڭ تەتقىقاتچىسى دوكتور ئوندرېي كلىمېس بىر قىسىم ئۇيغۇر تورداشلارغا ئۆزىنىڭ «ئۆتكۈر» دېگەن ئۇيغۇرچە ئىسمى ھەمدە راۋان ئۇيغۇرچىسى بىلەن تونۇشلۇق بولغان ياش ئالىملارنىڭ بىرى. ئۇ ئۆزىنىڭ ئۇيغۇر تارىخىغا دائىر ئەسەرلىرى بىلەن بىرگە يەنە، تۈرمىدىكى ئۇيغۇر يازغۇچى نۇرمۇھەممەت ياسىننىڭ «ياۋا كەپتەر» ناملىق ھېكايىسىنى چېخ تىلىغا تەرجىمە قىلىپ، چېخ ئوقۇرمەنلىرىگە ئۇيغۇرلار ھەققىدە بەلگىلىك چۈشەنچە بېرىپ كەلگەن ئىدى.

ئۇ ئۆزىنىڭ تەتقىقات ئەمەلىيىتىگە بىرلەشتۈرگەن ھالدا، راۋان ئۇيغۇر تىلىدا 20-ئەسىرنىڭ باشلىرىدىكى تارىخىي باسقۇچنىڭ پۈتۈن دۇنيا مىقياسىدا بىر زور ئۆزگىرىش دەۋرى بولغانلىقىنى، بۇنىڭ ئۇيغۇرلار تارىخىدىمۇ بىر مۇھىم دەۋر ھېسابلىنىدىغانلىقىنى تەكىتلىدى.

دوكتور ئوندرېينىڭ پىكرىچە، ئەينى ۋاقىتتا يەنى 1920-يىللارنىڭ ئالدى-كەينىدە ئۇيغۇرلار دىيارى كۆپ تەرەپلىمە بولغان ئىدېئولوگىيە دولقۇنلىرىنىڭ تەۋرىتىشىگە دۇچ كەلگەن. بۇنىڭ بەزىسى شەرقتىن كەلگەن بولسا، يەنە بەزىسى غەربتىن كەلگەن. ئەمما، ئۇلارنىڭ ھېچقايسىسى يېتەكچى ئورۇندىكى بايراقدار ئىدىيىگە ئايلىنالمىغان.

بۇ ھەقتىكى مەسىلىلەر ھەققىدىكى سۆھبىتىمىزگە قاتناشقان دوكتور دېيۋىد بروفىي 2011-يىلى خارۋارد ئۇنىۋېرسىتېتىدىن ئۇيغۇر تارىخى بويىچە دوكتورلۇق ئۇنۋانى ئالغان بولۇپ، ھازىر ئاۋسترالىيەدىكى سىدنېي ئۇنىۋېرسىتېتىدا ئوقۇتقۇچى بولۇپ ئىشلەۋاتىدۇ. ئۇ ئۆزىنىڭ 2016-يىلى نەشر قىلىنغان «ئۇيغۇر مىللىتى» ناملىق زور ھەجىملىك كىتابىدا مەخسۇس ئۇيغۇر تارىخىنىڭ مۇشۇ پەۋقۇلئاددە تارىخىي باسقۇچى ھەققىدە توختالغان. دېيۋىدنىڭ قارىشىچە، مۇشۇ مەزگىلدە ئوتتۇرىغا چىققان بىر زور تارىخىي ھادىسە «ئۇيغۇر» دېگەن تارىخىي نامنىڭ ئەسلىگە كېلىشى ھەمدە شۇ ۋاقىتلارغا قەدەر «چەنتۇ»، «قەشقەرلىك» دېگەندەك ناملاردا ئاتىلىپ كېلىۋاتقان خەلقنىڭ يېڭىۋاشتىن «ئۇيغۇر» دەپ ئاتىلىشقا باشلىغانلىقى بولغان.

دېيۋىدنىڭ قارىشىچە، 1930-يىللارغا قەدەر ئۇيغۇرلار دىيارىنىڭ جۇغراپىيىلىك شارائىتى تۈپەيلىدىن يەنىلا كۆپ قىسىم كىشىلەر سەپەر قىلىش ئاسانراق دەپ قارىغان رۇسىيە تەۋەسىگە بېرىشنى تاللىۋالغان. ئەمما، مەنبەلەردە بۇ ھەقتىكى ئۇچۇرلارنىڭ كۆپ بولماسلىقى تۈپەيلىدىن شۇ ۋاقىتلاردا رۇسىيە تەرەپكە بارغان ئۇيغۇرلار، جۈملىدىن ئابدۇخالىق ئۇيغۇردەك ئۇيغۇر زىيالىيلىرىنىڭ تەپسىلىي پائالىيەتلىرى ھازىرغىچە قاراڭغۇ ھالەتتە تۇرماقتا.

مانا مۇشۇنداق مۇرەككەپ بىر تارىخىي مۇھىت ئىچىدە، ئۇيغۇر زىيالىيلىرى شۇ ۋاقىتتىكى «جەدىتچىلىك»، يەنى «يېڭىچە مائارىپ» ھەرىكىتىنى ئۆزلىرىنىڭ ھەر تەرەپلىمە ئەھۋالىغا ئەڭ مۇۋاپىق كېلىدىغان ئۇسۇل، دەپ قاراشقا باشلىدى ھەمدە بۇنىڭغا ماس بەزى يېڭىلىقلار ئوتتۇرىغا چىقىشقا باشلىدى

سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ تەسىرى ھەل قىلغۇچ ئورۇندا بولدى

بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدىن كېيىن، بولۇپمۇ 1920-يىللاردىن كېيىن دۇنيا مىقياسىدا ئوتتۇرىغا چىققان بىر قاتار سىياسىي ئۆزگىرىشلەر خىتاي مىلىتارىستلىرىدىن شېڭ شىسەي بېسىپ ياتقان ئۇيغۇرلار دىيارىغا ھەر خىل ئىدىيەلەرنى ئېلىپ كىرگەنلىكى مەلۇم.

بۇنىڭ بىلەن سوۋېت ئىتتىپاقى، ئوسمان ئىمپېرىيەسى ۋە خىتاي دېموكراتچىلارغا خاس ئىدىيەلەر ئۇيغۇرلار ئارىسىدا تارقىلىشقا باشلىغان. بۇ ھەقتىكى سۆھبىتىمىزگە قاتناشقان تارىخشۇناسلاردىن دېيۋىد بروفىي ۋە ئوندرېي كلېمىس بۇ ھەقتە ئۆزلىرىنىڭ كۆزقاراشلىرىنى بىز بىلەن ئورتاقلاشتى.

جۇغراپىيىلىك جايلىشىشتىكى يېقىنلىق تۈپەيلىدىن 1920-يىللاردىكى ئۇيغۇرلار دىيارىغا بەكرەك تونۇشلۇق بولغان رايونلارنىڭ بىرى رۇسىيەگە قاراشلىق جايلار بولغانلىقى مەلۇم. بۇ ھەقتىكى سۆھبىتىمىزگە ئىشتىراك قىلغان چېخ جۇمھۇرىيەتلىك پەنلەر ئاكادېمىيەسىنىڭ تەتقىقاتچىسى دوكتور ئوندرېي كلېمىس بۇ تارىخىي باسقۇچتا ئاشۇ رايونلار بىلەن بولغان مۇناسىۋەتكە دائىر كۆپلىگەن ھادىسىلەرنىڭ يۈز بەرگەنلىكىنى تىلغا ئالىدۇ. ئەمما، ئۇيغۇر يېقىنقى زامان تارىخىدىكى باشقا ۋەقەلەرگە بىۋاسىتە ھەمدە ۋاسىتىلىك يوسۇندا تەسىرى بولغان بۇ ئەھۋاللار ئەكس ئەتتۈرۈلگەن مەنبەلەرنىڭ ئانچە كۆپ تەتقىق قىلىنمىغانلىقىنى، شۇنداق بولسىمۇ بۇ مەزگىلدە جۇمھۇرىيەتچىلىك بىلەن بىللە يەنە، سوۋېت ئىتتىپاقى تەرەپنىڭ كوممۇنىزم ئاساسىدىكى ئىدىيىۋى نەزەرىيەلىرىنىڭ تارقالغانلىقىنى تىلغا ئالىدۇ.

ئۇ بۇ ھەقتە سۆز قىلىپ مۇنداق دېدى: «ئەنە شۇ تەرىقىدە يېڭىدىن ھاكىمىيەتنى قولغا ئالغان بولشېۋىكلەر 1924-يىلىدىن باشلاپ خىتاي بىلەن دىپلوماتىك ئالاقە ئورناتقان ھەمدە تېزدىن ئۇيغۇرلار دىيارىغا سىڭىپ كىرىشنى باشلىۋەتكەن. بۇنىڭ بىلەن ئۇلار ئون يىلغا يەتمىگەن ۋاقىت ئىچىدە تېزلا ئۇيغۇرلار دىيارىدىكى تەسىر جەھەتتە ئەڭ زور جەلپكارلىققا ئىگە بولغان چەتئەل كۈچلىرىنىڭ بىرىگە ئايلىنىپ بولغان.»

شۇ ۋاقىتلاردىكى تارىخىي مۇھىتنى ئۆز كۆزى بىلەن كۆرگەن شاھىتلاردىن بىرى، ھازىر ئامېرىكادا ياشاۋاتقان ئۇيغۇر جامائەت ئەربابلىرىدىن غۇلامىدىن پاختا ئەينى زاماندىكى سوۋېت تەسىرىنىڭ قەشقەردىكى شولىسىنى تەسۋىرلەپ بەردى.
سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ئۇيغۇرلار دىيارىغا سىڭىپ كىرىشى ھەققىدە سۆز بولغاندا، ئاۋسترالىيە سېدنىي ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ ئوقۇتقۇچىسى دوكتور دېيۋىد بروفىي «بۇنىڭدا ئاۋۋال ئىقتىسادىي مەنپەئەت باش نىشان قىلىنغان. سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ زېمىن كېڭەيتىش نىيىتى بولغانلىقى ھەققىدە بېشارەتلەر مەۋجۇت ئەمەس» دەپ قارايدۇ. ئۇ بۇ ھەقتە مۇنداق دېدى: «ئۇيغۇرلار دىيارىدا سوۋېت تەسىرى بارغانسېرى ئېشىپ بېرىۋاتقان بىر پەيتتە، يەنى 1931-يىلى قۇمۇل تاغلىرىدىن باشلانغان خوجا نىياز ھاجى قوزغىلىڭى ئۇيغۇرلار دىيارىدىكى دەۋر بۆلگۈچ تارىخىي باسقۇچنىڭ پەردىسىنى ئاچتى. خەلقئارا ۋەزىيەتنى ھەمدە ئۇيغۇرلار دىيارىدىكى رېئاللىقنى ياخشى تونۇپ يەتكەن بىر قىسىم ئۇيغۇر سەرخىللىرى، جۈملىدىن سابىت داموللا، مۇھەممەتئىمىن بۇغرا قاتارلىقلار ئەنە شۇ خىل تارىخىي ئارقا كۆرۈنۈش ئاستىدا ‹ئالدى بىلەن مىللىي دۆلەتنى بەرپا قىلىش لازىم› دېگەن چۈشەنچە ئاساسىدا 1933-يىلى 12-نويابىر كۈنى قەشقەردە ‹شەرقىي تۈركىستان ئىسلام جۇمھۇرىيىتى› نىڭ قۇرۇلغانلىقىنى جاكارلىغان.»

بىر قىسىم ئۇيغۇر زىيالىيلىرى «ئۇيغۇرلارنىڭ مىللىي ئازادلىق ھەرىكىتىدىكى بىر يېڭى بۆسۈش» دەپ ئاتاۋاتقان بۇ باسقۇچتىكى قوزغىلاڭنىڭ سوۋېتلەرگە تۇتقان مۇئامىلىسى ھەمدە بۇنىڭغا ئالاقىدار مەسىلىلەر ئەينى ۋاقىتتا زور پىكىر ئىختىلابى پەيدا قىلغانلىقى مەلۇم. بۇ ھەقتە پىكىر قىلغان دوكتور دېيۋىد بروفىي مۇنداق دەيدۇ: «مەلۇم بولۇشىچە، ئۇيغۇرلار ئۈچۈن ئىزچىل ھالدا ‹نىجاتكار› دۆلەت سۈپىتىدە قارىلىپ كېلىۋاتقان تۈركىيە ھۆكۈمىتىگە شۇ ۋاقىتتىكى خوجا نىياز ھاجى باشچىلىقىدىكى قوزغىلاڭچىلارنىڭ ھەربىي ۋە دىپلوماتىك ياردەم سوراپ مەكتۇپ يوللىغانلىقى ئەينى ۋاقىتتا كىشىلەردە خېلى زور ئۈمىد پەيدا قىلغان.» ئەمما دېيۋىدنىڭ قارىشىچە، ئەينى ۋاقىتتا ئۆز ھالى بىلەن بولۇپ كەتكەن تۈركىيەنىڭ ئۇيغۇرلارغا قارىغۇدەك چولىسى بولمىغان. شۇنىڭ بىلەن بىرگە، سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ئەنگلىيە، خىتاي قاتارلىق ئەللەر بىلەن ئۆز‏-ئارا تىنچلىق كېلىشىمى ھاسىل قىلىشى ئارقىسىدا سوۋېت ئىتتىپاقىدا ئوقۇپ كەلگەن ئۇيغۇر زىيالىيلارمۇ ئۇيغۇرلار دىيارىدىكى قوزغىلاڭلارغا ئاكتىپ ئاۋاز قوشۇشتىن ئاجىز كەلگەن.

ئەنە شۇ خىل پەۋقۇلئاددە تارىخىي شارائىتتا يېڭىدىن باش كۆتۈرگەن خىتاي مىلىتارىستى شېڭ شىسەي، سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ بۇ خىل ھەل قىلغۇچ ئورۇندىكى نوپۇزىدىن ئۇستىلىق بىلەن پايدىلىنىپ، تېزلا ئۇيغۇرلار دىيارىنى ئۆزىنىڭ خۇسۇسىي «پادىشاھلىق» ئىغا ئايلاندۇرۇۋالدى. بۇ بولسا شۇنىڭدىن كېيىنكى بىر قاتار تارىخىي ۋەقەلەرگە بىۋاسىتە تەسىر كۆرسەتتى

http://www.rfa.org/uyghur/xewerler/medeniyet-tarix/chetel-tarixshunaslirining-bayanliri-1-07072017202506.html