UYGUR TIP METİNLERİNE TOPLU BİR BAKIŞ

hqdefault

Prof. Dr. Osman Fikri SERTKAYA*

Uygurlara âit en eski tıp metinleri Turfan seferleri esnasında elde edilmiştir. Berlin Turfan yazmaları kolleksiyonundaki bu tıp metinleri, ilk olarak Gabdur Raşid Rachmati (Ord. Prof. Dr. Reşid Rahmeti Arat ) tarafından müstakil olarak işlenmiş ve yayımlanmıştır.

G. R. Rachmati 1930 yılında, Berlin’de Zur Heilkunde der Uiguren (Uygurların sağlığa kavuşturma bilgileri üzerine) başlıklı ilk tıp metnini transkripsiyon, Almancaya tercüme, açıklamalar ve kelime dizini ile birlikte yayımladı. (Dr. G. R. Rachmati, Zur Heillcunde der Uiguren, SPAW, Phil: Hist. Klasse, 1930, XXIV, Berlin 1930, s. 451-473. -2 levha ile-).

Bu metin I. Turfan seferinde D a k y a n u s ‘da bulunup T I D 120 numara ile tavsif edilen ve bu güne kadar bilinen Uygur harfleriyle yazılmış tek tıp kitabıdır. (Bk ., Liste, Nr. I).

Sahifeleri üstten ipek bir bağ ile birbirine bağlanan bu kitap on çift yapraktan müteşekkildir. Sarı renkli yaprakların iki yüzü de yazılıdır. 11. yaprağın ikinci kısmı yoktur. Ayrıca metin sondan dört sahife eksiktir. İlk ve son sahifeler de epeyi hasara uğramış durumdadır.

21 sahifedeki 201 satırlık metnin muhtevası incelendiğinde Türk halk tababetinin en eski örneği ile karşılaşılır. Metnin muhtevası konularına göre tasnif edildiğinde de şu hastalıklara ilaç tavsiye edildiği görülür: Baş ağrısı, baş kepeklenmesi, göz hastalıkları (puslu görme, soğuk veya sıcak yaşarma, göz kası felci, körlük, gece körlüğü vs.), kulak hastalığı, burun hastalıkları (burunda ur, burun kanaması, nezle), ağız hastalıkları (ağız kokusu, ağız kası felci), diş hastalıkları (diş ağrıları, diş çürümesi), boyun hastalıkları (boyun ağrıları ve urları), ses kaybı, nefes alma bozuklukları (nefes darlığı, nefes almada zorluk, nefes almada bozukluk vs.), kalp hastalıkları, göğüs hastalığı, yan ağrıları, vücut ağrıları, mesane hastalıkları, kulunç, ateş, ayak hastalıkları, deri hastalıkları (urlar, yara kabuğu, siğil, cüzzam vs.), çıkıklar (burkulmalar), koltuk altı kokuları, huzursuzluk, deli ve divanelik, sarhoşluk, kadın hastalıkları (çocuk düşürme, çocuk doğurma, göğüs iltihapları, göğüsün az çalışması, cinsî organların dış (yani görülebilen) hastalıkları), cinsî iktidarsızlık vs.

Metinden iki örnek cümle verelim:

köz emi başlatı (.) köz yaruksuz bolup köz-te telim sovuk yaş aksar ut öt-in köz-ke sürtser köz yaruk bolur (.)

yana em (.) köz-te isig yaş aksar yig şeker sarığ munga çurnı kılıp ingek yagı birle katıp burunka kodsar edgü bolur(.)(Heilkunde I, IX/ 85-88)

“(Burada) göz hastalıklarına ait ilaçlar verilmeye başlanıyor: Eğer göz puslansa, gözden çok fazla soğuk yaşlar aksa, sığır ödü üzerine sürülürse, göz tekrar berraklaşır.

Bir başka ilaç: Eğer gözden sıcak yaşlar aksa, kamış şekeri ve sarı munga toz haline getirilir ve inek yağı ile karıştırılıp buruna sokulursa iyi olur.”

Bu kitabın haricindeki tıp metinleri ise yazma parçacıkları halindedir. G. R. Rachmati 1932 yılında Berlin’de Zur Heilkunde der Uiguren 11, başlığı ile irili ufaklı 30 parça metni beş bölüme ayırarak yayımladı. (Dr. G. R. Rachmati, Zur Heilkunde der Uiguren 11, SPAW, Phil: Hist. Klasse 1932, XXII, Berlin 1932, s. 4ş01-448. -3 levha ile-).

G. R. Rachmati Heilkunde 11 yayımında da metinlerin transkripsiyonunu, Almancaya tercümesini, açıklamalarını ve kelime dizinini vermiştir.

Böylece 1932 yılında Uygur harfleri ile yazılmış çeşitli hacimlerdeki 31 parça tıp metni ilim âlemince tanındı. (Bk ., Liste, Nr. 1-31).

Bu otuz parça metnin muhtevaları konularına göre tasnif edildiğinde, aşağı yukarı tıp kitabındaki hastalıkların ve ilaçlarının zikredildiği görülür.

Arat bu metinleri yayımladıktan sonra, yayımlanan metinlerin Sanskrit, Tibet, Tohar, Sogd, Hoten Sakacası, Çin, Moğol vs. gibi çeşitli dillerdeki asılları ve tercümeleri araştırıcılar tarafından tesbit edildi ve Uygur harfli metinler asılları ve paralel dillerdeki çevirileri ile karşılaştırıldı. Bu karşılaştırma sonucunda da Arat transkripsiyonundaki bir çok kelimenin okunuşunun, tercümesinde ise bir çok karşılığın değiştirilmesinin gerektiği ortaya çıktı.

Genellikle Hintçe (Sanskrit)’den tercüme edilen bu metinler için V â b g h a t a’nın Aştângahrdayasamhitâ adlı eseri ana kaynak durumundadır. Bu eser 1941’de Luise Hilgenberg ve Willibald Kirfel, 1965’de ise Claus Vogel tarafından işlenerek yayımlanmıştır. (Luise HilgenbergWillibald Kirfel, Tşabghata’s Aştângahrdayasamhitâ. Ein Altindisches Lehrbuch der Heilkunde, Aus dem Sanskrit ins Deutsche Ubertragen mit Einleitung, Anmerkungen und Indices. Brill, Leiden 1941, LI+855 s .; Claus Vogel, habhata’s Aştângahrdayasamhitâ. Abhandlungen für Die Kunde des Morgenlandes, Herausgegeben von der DMG, XXXVII, 2, Wiesbaden 1965, VI+298 s. ).

Bir başka temel kaynak da Yogasataka adlı meşhur tıp kitabıdır. Yogasataka’nın Sanskrit ve Tibetçe metinleri 1979 yılında Hindistan’da Jean Filliozat tarafından yayımlandı. (Jean Filliozat, Yogasataka. Texte Medical attribue â Nâgârjuna, Textes Sanskrit et Tibetain, Traduction Française, Notes, Indices, <Publications de 1’Institut Français d’Indologie No 62>, Pondichery (Inde), 1979, XXXIX+207 s. ).

Heinz Helmuth Michael Schmidt ise Yogasataka’nın motif karşılaştırmasını yaparak yayımladı. (H. H. M. Schmidt, Das Yogasata. Ein Zeugniss altindischer Medizin in Sanskrit und Tibetisch, Bad Kreuznach <Bonn, 3 Mai 1978>, 252 s. ).

Yogasataka’nın Uygurcaya çevirileri vardır. Arat bu çevirileri zikreden iki küçük metni 1932’de Heilkunde 11’de yayımlamıştı. Bu metinler şunlardır: (Bk ., Liste, Nr. 2-3).

T II Y 19 (5)-U. 560 (5)

bu erser yogosatik atlıg sastır ol (.) çinik bitiş bu erür (.) yüz bir türlüg bitigler-de terlenmiş uluğ türlüg çinilc bu erür (.) kim kayu olcısar tutsar körklengülük kergek (.) …

“Bu ise Yogasataka adlı Şastra’dır. Çinik Bitig (?) budur. Yüz bir çeşitli kitaplardan derlenmiş büyük Çinik (?) budur. Kim onu okusa (ve el altında) tutsa, güzelleşmesi gerekir.”

T II Y 19 (13)-U. 560 (13)

bu yogaşatik atlıg şastır ol (.) kim kayu okısar asğançulamasun aya(ma)sun (.) anı üçün bu yogaşatik atlığ şastırıg bitiyü tegintimiz. agrıglar-nıng emi<n> aygu şastır ol (.) yogaşatik atlığ şastır bitig bu erür (.) kim yintegü bolsar yorunçka … suvın burnınta …

“Bu Yogaşataka adlı Şastra’dır. Onu kim okusa, aşağılamasın bilakis yükseltsin. Onun için bu Yogaşataka. adlı Şastra’yı kaleme aldık. Hastalıkların ilacını söyleyen Şastra budur. Kim nezle olsa yonca … suyunu ” … burnundan ….

Arat Yogaşataka’yı haber veren bu iki küçük parça haricinde Uygur harfli Yogaşataka yazması veya yazma parçası yayımlamamıştır.

Uygur Türkçesi’nde Yogaşataka’nın Brahmi harfleri ile yazılan ve hâlen Berlin Staatsbibliothek’de Mz. 202, Mz. 204 ve Mz. 192 (T M 319)’da kayıtlı olan üç küçük yazma parçası Dieter Maue tarafından teşhis edildi. Metinler, Dieter Maue tarafından transliterasyon, transkripsiyon ve tercümeleri yapılarak filolojik açıdan değerlendirildi. (Dieter Maue, Sanskrit-Uigurische Bilinguen aus alem Berliner Turfanfunden, Giessen <Yayımlanmamış Doçentlik Tezi>, s. 228-249. Resimler için bk ., 293-298). (Bk ., Liste, Nr. 40-42).

Dieter Maue Brahmi harfli Yogasataka parçalarını şöyle teşhis etmiştir:

Yogas.                               10b-13c.                 =Mz. 202 (?)

Yogas.              Varak 5/ 13-14 ve 16              =Mz. 20ş (İdikutgehri, I. Turfan

                                                                             Seferi )
Yogas.             Varak 11/ 31-32 ve 34             = Mz. 192 (T(urfan) M(urttuk) 319).

Arat’ın Heilkunde 11’de Nr. 1. altında topladığı metin sayısı beştir. (Bk ., Liste, Nr. 4-8).

Arat bu metinleri 137 satır olarak sıralamıştır. Bu metinlerden T II D 142, T II D 53 ve T II T’nin asılları kayıptır. T II D 222 Berlin Staatsbibliothek’de Mz. 91’de T II D 142 ise Berlin İlimler Akademisi’nde U. 562’de kayıtlıdır. Ancak T II D 142’nin a yüzü faksimile olarak yayımlandığı için, bu gün elimizde resmi vardır.

Arat’ın Heilkunde 11’de Nr. 2 altında topladığı metin sayısı ise dokuzdur. (Bk ., Liste, Nr. 9-17).

TIIYl4- f            ;           TIIY19(11)     ;           TIIYl9(12)

TIID85             ;           TIID8S           ;           TIIYl4ve18

TIID8S             ;           TIIY19 (9)       ;           TIIYl9(10)

Arat bu metinleri 81 satır olarak sıralamıştır. Metinlerin tamamı Berlin İlimler Akademisi’nde korunmaktadır.

Heilkunde 11’de Nr. 1 ve 2. altında toplanan 14 parça metnin asılları henüz tespit edilememiştir.

Arat, Heilkunde 11, Nr. 3’de 11 parça metin vermektedir. (Bk ., Liste, Nr. 18-28). Bu metinler R a v i g u p t a’nın Siddhasâra’sından yapılmış Uygurca tercüme parçalarıdır.

R a v i g u p t a’nın metinlerinin 18, 19, 20, 26, 27 ve 28 sıra numaralarındaki yazma parçalarının asılları kayıptır. Ancak 18’in a yüzü faksimile olarak yayımlandığı için bugün resmi elimizdedir.

Bu 11 parça metinden I. (T II Y 27), V. (T II Y 46-Ch./U. 6803) ve VI. (T II Y 66-U. 561)’ncı parçalar G. R. Rachmati’nin 1932’deki yayımından sıınra Sir Harold Bailey tarafından Hotence Metinler’de teşhis edilmiş idi. (H. W. Bailey, Khotanese Texts I, Cambridge University Press, 1945, s. V 11 ve 133-134). Sanskrit ve Uygurca metinlerdeki bitki isimleri de “Uygur Türkçesinde tıbbî bitki isimleri” başlığı ile H. W. Bailey tarafından mukayese edilmiştir. (H. W. Bailey, “Medicinal plant names in Uigur Turkish”, Melanges Fuad Köprülü/ Fuad Köprülü Armağanı, İstanbul 1953, s. 51-56).

Nonald R. Emmerick R a v i g u p t a’nın Siddhasâra adlı eserinin Sanskrit aslını 1980’de (Ronald R. Emmerick, The Siddhasâra of Ravigupta, Vıılıım 1: The Sanskrit Text, Wiesbaden 1980), Tibetçe tercümesini ise 1982’de (Ronald R. Emmerick, The Siddhasara of Ravigupta ., Volum 2: The Tibetan Version with Facing English Translation, Wiesbaden 1982) yayımladı.

Siddhasara’nın Hoten Sakaca tercümesinin daha önce Sten Konov tarafından jivakapustaka adı ile yayımlanan metni (Sten Konov, “A Medical Text in Khotanese Ch. II 003 of the India Office Library”, with Translation and Vocabulary, Avhandlinger utgitt av Det Norske Videnskaps Akademü i Oslo 11, Hist: Filos, Klasse 1940, No 4, Oslo 1941. Krş. Sir H. W. Bailey, Khotanese Texts, I, 1945, s. 135-195) Emmerick tarafından serinin üçüncü cildi olarak yayımlanacaktır.

Emmerick Uygur harfli 11 parçadan yedisinin Sanskrit aslındaki yerlerini teşhis etmiştir.

1.       Siddh. 6. 19-27       = V. T II Y 46                                    = U. 6803

2.       Siddh. 6. 28-37       = VI. T II Y 66                                  = U. 561

3.       Siddh. 11. 19/12. 1 = I. T II Y 27                                     = aslı kayıp

4.       Siddh. 12. 4-11       = VII. T II Ohne Nr.                         = Mz. 696

5.       Siddh. 22. 1-16       = II. T II Y 27.Y 17.Y 18                  = aslı kayıp

6.       Siddh. 24. 8-11       = III. T II Y 18                                  = aslı kayıp

7.       Siddh. 24. 19-23     = IV. T II 2 Y 14                               = Mz. 40

Siddhasara’ya ait bir parça da III. Turfan seferinde bulunan S(engim) 49-Mz. 208 işâretli 7 satırlık yazma parçasıdır. (Bk ., Liste, Nr. 43).

Brahmi harfleriyle yazılan bu parça da Dieter Maue tarafından işlenmiş, fakat henüz yayımlanmamıştır. (D. Maue, Sanskrit-Uigurische Bilingııen aus dem Berliner Turfanfunden, s. 210-222. Resimleri için bk ., 291-292).

Arat, Heilkunde 11, Nr. 4’te 36 satırlık bir metin vermektedir. T I D işareti ile tavsif edilen bu metin hâlen Berlin, Staatsbibliothek, Mz. 725’de kayıtlıdır. İçerisinde üç insan figürü bulunan 71,5 cm. uzunluğundaki bu rulo, tıp metinlerinin içerisindeki tek resimli yazma parçasıdır.

Reinhold Friedrich Güstav Müller bu metindeki resimleri açıklayan yazısında insan figürlerinde belirtilen noktaların Çin’de ve Japonya’da akupunktur noktaları olduğunu, fakat yazmanın Tibet ve Sanskrit menşei göz önüne alındığında bu noktaların hacamat ve dağlama noktaları olduğunu belirtmektedir. (Reinhold Müller, “Ein Beitrag zur örztlichen Graphik aus Zentralasien (Turfan)”, Archiv für Geschichte der Medizin XIV (1923), s. 21-26).

Bu yazma parçası Türkiye’de ilk tanınan tıp metni olmuştur. (Dr. A. Süheyl Unver, Uygurlarda Tababet, VII-XIV asır, ( La Medecine chez Les Ouigours)), (Prof. R. Rahmeti’nin okuduğu Uygurca metinlere göre), İstanbul 1936 ).

Metnin 24: 34. satırları kan kusmak, kusmak ve devamlı kusmak üzerine tavsiye edilen ilaçları ihtiva eder.

24. kan kusmak emi (.) bars si[ ngir ? … ]

25. bişer bakır (.) eg(i)r (.) mir birer sıtır sokup elgep (.)

26. mir-ke yogurup guntik kılıp içmiş k(e)rgek (.)

“Kan kusmaya karşı ilaç: Bars si[ nir ? … ] beş bakır,

Eğir (Acorus calamos) ve bal, birer stir. ezip, eleyip,

bal ile yoğurup, hap yapıp içmeli, kusmak kesilir.”

28. priangu igdile tüz sokup elgep (.) mir

29. -ke yogurup (.) ğuntik kılıp içs[er kusmak]

30. söner.

“(Kişi) Pryangu (Aglaia Roxburghiana) (bitkisi ile) igdile (?)’yi ezip, eleyip, bal ile yoğurup hap yapıp içse, kusmak kesilir.”

31. azatı kusmak erser (.) ,kız-ıl ürk(e)rsin

32. mırç inçke sokııp elgep (.) murut suvınta

33. yogurup (.) guntik kılıp t(a)ngda sayu

34. içz-ün (.) kıısmak söner (.)

“Eğer kişinin kusması devamlı ise: kızıl zırnık ve karabiberi iyice dövüp, eleyip, murt suyunda yoğurup, hap yapıp, her sabah içsin. Kusmak kesilir:�

Arat, Heilkunde 11, Nr. 5’de, ilki 22 satırlık ikincisi 19 satırlık, satırları baştan sondan eksik olan iki küçük metnin sadece transkripsiyonlarını verir. Henüz asılları teşhis edilmemiş olan bu metinlerin orijinal yazmaları kayıptır. (Bk ., Liste, Nr. 30-31).

Tıp metinlerinin bu şekildeki müstakil yayımlarını değişik Uygur metinlerinin birlikte yayımlandığı eserlerde verilen tıp metinleri takip eder.

G. R. Rachmati, Wolfram Eberhard ile birlikte hazırladığı Türkçe Turfan Metinleri’nin VII. cildinde 5 metin daha yayımlar. (G. R. Rachmati-W. Eberhard, Türkische Turfan-Texte VII ., APAW, Jahrgang 1936, Phil: Hist. Klasse, Nr. 2. Berlin 1936, s. 33-34; 70-72).

Kızamık tedavisinden bahseden 20 satırlık ilk parça olan T III M 66’nın aslı kayıptır. Diğer parçalar Berlin İlimler Akademisi’nde korunmaktadır. (Bk ., Liste, Nr. 32-36).

Annemarie von Gabain 1954 yılinda Türkçe Turfan Metinleri’nin VIII. cildini yayımladı. Brahmi harfleriyle yazılmış Uygurca metinleri ihtiva eden bu yayımda T II S 49 işâreti ile tavsif edilen ve hâlen Berlin, Staatsbibliothek, Nr. 187’de kayıtlı olan metin, “guatr” hastalığı ve belirtilerini anlatır. Metnin ilk 6 satırının tıpkıbasımı ve transkripsiyonu Alttürkische Grammatik/Eski Türkçenin Grameri’nde verilmiştir. (A. von Gabain, Alttürkische Grammatik, Dritte Auflage, Wiesbaden 1974, s. 36-37. Krş. A. von Gabain, Eski Türkçenin Grameri, Türk Dil Kurumu Yay ., Ankara 1988, s. 30-31).

Guatr ile ilgili diğer bir metin de Heilkunde 11, Nr. 3’de verilen T II 2 (Y 14)- Mz. 40’da kayıtlı Siddhasara tercümesidir.

Bu iki metinde “guatr”ın Türkçe karşılığı buk, bukuk (belki bokuk ?) şekillerinde geçer. (Bk ., Saadet Çağatay, “Divanü Lûgat’te “Bukuk” ” ,

Türk Dili, sayı 253, 1 Ekim 1962, s. 53-55).

Brahmi harfli ikinci metin T II Y 3 işâreti ile tavsif edilen ve hâlen aslı kayıp olan 19 satırlık metindir. Bu metnin aslı henüz teşhis edilememiştir. (Bk ., Liste, Nr. 37-38).

Brahmi harfleriyle yazılan Uygur metinlerinin kataloğunu hazırlayan Dieter Maue Sanskrit-Uigurische Bilinguen aus dem Berliner Turfan Funden adlı henüz yayımlanmamış eserinde Brahmi harfleriyle yazılmış 5 tıp metni vermektedir. İlk üçü Yogaşataka, dördüncüsü Siddhasâra tercümesi olan metinleri yukarıda kendi bahislerinde zikretmiştik.

Beşinci metin T III 114 işâretiyle tavsif edilen ve hâlen Berlin, Staatsbibliothek, Mz. 190’da kayıtlı olan 4-5 satırlık bir metindir. Metnin aslı henüz tespit edilememiştir. (Dieter Maue, SUB …, s. 268-269. Resimler için bk., s. 275-276). (Bk ., Liste, Nr. 43).

Friedrich Wilhelm Karl Müller “Handschriften-Reste in EstrangeloSchrift aus Turfan, Chinesisch-Türkistan, II. Teil”, (APAW, Jahr. 1904, s. 107 ) başlıklı makalesinde Nestori harfleri ile yazılmış beş yazma parçası bulduğunu bildirmektedir. Bu beş parçadan F. W. K. Müller’in M. 152 kısaltması ile gösterdiği yazma parçası, henüz yayımlanmamış 7 satırlık bir tıp metni olup, hâlen Berlin İlimler Akademisi’nde muhafaza edilmektedir. (Bkz ., liste, Nr. 44).

Henüz yayımlanmamış tıp metinleri de vardır. Bunlardan birisi padmacintümanidhâranisütra adı ile bilinen metindir. (Bk ., Liste, Nr. 45-46).

Bu sûtranın British Museum, Or. 8212 (158)’de kayıtlı olan Sogdça tercümesinin bir bölümü, Taishö, Tripitaka, No. 1082,

ilt 20, 199b/ 13-son’da kayıtlı Çincesi ile de karşılaştırılarak, 1926 yılında Friedrich Wilhelm Karl Müller, 1963 yılında da D.N. Mackenzie tarafından yayımlandı. (F W. K. Müller, “II. Reste einer sogdischen Uberaetzung des Padmacintâmani-dhârani-sntra”, SPAW, Phil: Hist. Klasse 1926, L ., Berlin 1926, s. 2-8; D. N. Mackenzie, Acta Iranica, Encyclopedie permanente des Etudes Iraniennes, Troisieme Sbrie-Vol. III. “The Buddhist Sogdian Texts of the British Library”, Textes et Mşmoires, Leiden 1976, s. 10-17. Tıpkıbasım, s. 8-15).

Uygur harfli metnin iki varağı Berlin, Staatabibliothek’de Mz. 244 (T I 551) ve Mz. 212 (T I D 667 c-T M 261c)’de kayıtlıdır.

Her yüzde dokuzar satır olmak üzere 36 satırlık metnin 4 veya 5 varağı da Berlin İlimler Akademisi Turfan Kolleksiyonu’nda bulunmaktadır.

çintamani darnc nom üzeki köz otın ka[tmak] başlığını taşıyan Uygurca metin, göz hastalıkları ile ilgili bir tıp metnidir. Mainz yaprakları Osman Fikri Sertkaya tarafından transkripsiyonlanarak işlenen metin henüz yayımlanmamıştır.

SONUÇLAR

1. Hâlen Uygur Türklerine âit kısmen eksik bir kitap ile 45 tane irili ufaklı yazma parçasının elimizde bulunması, tababetin Uygurlarda kuvvetli bir geleneği olduğunu gösteriyor.

2. Uygur tababetinin çok kuvvetli bir halk hekimliğine dayanması hususu yanında Sanskrit, Tibet, Sogd, Çin vs. gibi dillerden çeviri yolu ile de Uygurların klâsik tıp metinlerine dayanan bilgilere sahip oldukları anlaşılıyor.

3. Berlin ve dünyanın diğer kütüphanelerindeki Uygur harfli metinlerin tam bir envanterinin yapılması ile bu 46 parça metnin miktarının artacağı muhakkaktır.

4. Bu metinlerdeki tıp geleneği ile Anadolu’daki tıp geleneği henüz mukayese edilmemiştir. Bir örnek olarak mikrobiyolojiden önce humoral patalojiye dayanan ve kökü antik tababetten gelen, bin yıldan daha eski tıp sisteminin ana unsuru ahlât-ı erbaa’yı teşkil eden kan (haima), safra (chole), sevdâ (melanchole) ve balgam (pflegma)’ın Uygur metinlerinde sarıg, sarıg suv (chole), lisp~lişp (pflegma), kan (haima) … vs. şeklinde geçtiği söylenebilir.

* Prof. Dr ., İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Tüirk Dili ve Edebiyatı Bölümü öğretim üyesi.

e-kaynak: http://www.akmb.gov.tr/turkce/books/turkkong2/tk2-30-sertkaya.htm