26 Nisan 2023

UYGURLARIN TARİHTE KURDUKLARI TÜRK DEVLETLERİ

UYGURLARIN KURDUKLARI DEVLETLER

Ortaçağda gelişmiş bir uygarlık kuran Uygurlar, önceleri Kuzey Moğolistan’da yaşıyorlardı. Hun İmparatorluğu yıkıldıktan sonra Göktürk devletinin egemenliği altına girdiler. Daha sonra da onlara karşı ayaklanarak 740 ta bağımsız bir devlet kurdular. Öteki Türk boylarını egemenlikleri altına alarak kısa zamanda çok güçlendiler. Çinlilerle siyasi ve ticari ilişkiler kurdular.

Uygurlar tarihleri boyunca genel olarak İç/Merkezi Asya’da ; Moğolistan’da Yenisey Orhon vadileri, Kırgizistan’ın Çu-Talas bölgeleri,Özbekistan’in Fergane ve Doğu Türkistan’in Tarım ve Cungarya bölgeleri ile Türkiye’nin iç Anadolu bölgesinde kendi devletlerini kurarak yaşamışlardır.

Tarihte Kurulan Uygur Devletleri Şunlardır ;

1- ORHON UYGUR DEVLETİ (745-8409

Kurucusu ve İlk Kağanı : Kutluk Bilge Kül Kağan’dır.
Başkenti : Moğolistan’in Orhon bölgesinde Karabalgasun’dur.
Uygur Devleti Kağanları : 1-)Kutluk Bilge Kül Kağan 2-) Moyen- Çor Kağan

3-) Bögü Kağan’dır.

En eski Türk devletlerinden biri olan Uygurlar Kutluğ Kül Bilge Kağan tarafından 745 te kurulmuştur. Eski Türk inancı olan Göktengri inancının yerine kabul ettikleri Maniheinizm dininin olumsuz etkileri, isyanlar ve iç karışıklıklar sonucu zayıfladı. Ayrıca 830’lu yıllarda meydana gelen doğal felaketler, uzun ve aşırı soğuklar kıtlık, açlık ve salgın hastalıklarla devletin zayıflamasına yol açtı ve daha sonra Kırgızlar’ın saldırıları sonucunda 840 yılında yıkıldı.

2- KARAHOÇU UYGUR DEVLETİ(850-1485)

Ötüken Uygur devletinin yıkılması üzerine Uygur kabilelerinin bir bölümü Batıya( bugünkü Doğu Türkistan topraklarına) göç ederek önceleri Mahalli hanlıklar daha sonra ise birleşerek 845’te Turfan bölgesi merkezli Kutluk Uygur devletini kurdular. Bu devlet zamanında ülke buda dininin merkezi durumuna geldi. Sanat ve edebiyatta çok ileri bir düzeye geldiler. Bu devirde tiyatro eserlerinin yazılarak sahnelendiği biliniyor. Matbaayı kullanarak eski Buda metinlerini Uygur Türkçesine çevirerek kitap halinde bastılar. Günümüzde Turfan’da bulunan mingöy(Binev) mağaralarındaki duvar resimleri Uygurların yüksek resim ve tasvir sanatında ne kadar ileri düzeyde olduklarını göstermektedir.

3- KENGSU/KANSU UYGUR DEVLETİ(850- 1000 YILLARI)

Kırgizların yıktığı Uygur devletine bağlı Uygur kabilelerinin bur bölümü ise, güneye : Sarı Irmak boylarına göç ederek yerleştiler. 850’de Kansu Uygur devletini kurdular. Kansu Uygurları de Buda dinine inanıyorlardı. Parlak sanat ve kültür eserleri bıraktılar. Dunghuang bitikleri(yazmaları) Türk dili ve edebiyatının en güzel numuneleri olarak önemini korumaktadır. Bu yazıtların bir bölümü Alman Araştırmacı-Gezginlerince Almanya’ya götürülmüş ve halen Alman müzelerinde sergilenmektedir.

4- KARAHANLI DEVLETİ(840-1212)

Batıya göç eden bir kısım Uygur oymakları Kardeş Karluklarla birlikte Kaşgar merkezli Karahanlı devletini ilan ettiler. 932 yılında Karahanlı Satuk Buğra Karahan Müslümanlığı kabul ederek Abdulkerim Satuk Buğra Han adını aldı ve islamiyeti resmi din olarak kabul etti. Uygurlar Karluk kabileleri ile birlikte kurdukları Karahanlı İmperatorluğu Türk tarihinin en büyük ve parlak kültür ve medeniyet örneklerini Türklüğe ve insanlığa armağan eden bir devlet olarak tarihe geçti. Yaklaşık 400 yıl kadar ayakta kalan bu devlet Karahitayların saldırıları sonucu yıkıldı.(1212) Karahanlı devleti bürokrat ve adamları cengiz Devletinde görev alarak Moğolların egemenliklerini kabul ettiler.

Karahanlı devleti zamanında Türk kültür ve medeniyetinin en önemli ve seçkin bilginleri yetişti. Kaşgar bir kültür ve bilim merkezi haline geldi. Karahanlı Hükümdarlarının kurduğu Saciye(Işık Saçan)Medreseleri, Türk-İslam dünyasından gelen yüzlerce öğrencinin Alim olarak yetişmesini ve dünyayı aydınlatmasını sağladı. Türk dünyasının en önemli Bilginleri olan Kaşgarlı Mahmutk,Yusuf Has Hacip ve Rabguzi gibi bu devirde yetişti ve dünyamızı aydınlatan parlak ve seçkin eserleri bu devirde kaleme aldılar.

5- ANADOLU’DA ERETNA BEYLİĞİ(1526-1380)

6-YARKENT – SAİDİYE DEVLETİ(1514-1680)

7- DOĞU TÜRKİSTAN(KAŞGARİYA) İSLAM DEVLETİ(1863- 1877)

8- DOĞU TÜRKİSTAN CUMHURİYETİ(GULCA 1944-1949)

tı. ibilm adamları .O zamandan beri bir daha bağımsız olamayan Uygurlar , bugün Çin’in kuzey batısında ,Çin egemenliği altında yaşamaktadırlar.

Uygurlar sanat,yapı,yönetim işlerinde ileri bir uygarlıktılar.14 harfli bir alfabe kullanırlardı.Buddha dinine bağlıydılar.Uygur fikir adamları Arapça ve Hintçe den çeviriler yaptılar.Uygurlardan kalan en önemli yapıt Yusuf Has Hacip’in “Kutadgu Bilig” (mutlu olma bilgisi ) adlı eserdir.

Özellikleri

* İslamiyet’ten önceki Türk devletinin arasında ilk defa göçebe hayat tarzından yerleşik hayata geçerek tarım ve ticaret faaliyetleriyle uğraştılar.
* Türk tarihinde ilk defa şehir ve kasabalar kurarak, ilk Türk mimari eserlerini meydana getirdiler.
* Çinlilerle ilişkileri sonucunda kağıt ve matbaayı kullandılar.
* Kendine özgü Uygur Alfabesi’ni kullandılar.

Yıkılış Sebebi

* 839 yılında meydana gelen
* devletin zayıflamasından yararlanan Kırgızların akınlarını arttırmaları
* 840 yılında Kırgızlar tarafından yıkıldılar. Devleti yıkılan Uygurların bir kısmı çeşitli yerlere göç ederek yerleştiler. Uygurlar, XII. Yüzyıl başlarında Moğolların egemenliğine girdiler.

“ Uygurlar, Moğol egemenliğinde yaşarken Araplarla Çinliler arasında yapılan Talas Savaşı (751)’ndan sonra Müslüman olmuşlardır.”
“ kültür ve medeniyet yönünden Moğolları etkileyen Uygurlar, Moğollardan bir kısmının Türkleşmesini sağladılar.

Devlet – Saray hayatı :

Çağın en ileri ve aydın ülkesi idiler.Hanlığa hukuki esaslara dayanan devlet tadı verdiler.hukuk devleti vücuda getirdiler.Yabancı ellerde yaşayan Türk kolonileri için koruyucu kanunlar çıkardılar.Devlet idaresinin yürütülmesinde memurlar ,vekiller ve çeşitli mansuplar oluşturdular.Saray hayatını ,düzenli merasimleri tanzim ettiler.Han ve saray halkının yakarıcı sefirleri karşılama vazifeleri de düşünüldü.

Fikir Hayatı :

Yüksek seviyedendi.Uygur saraylarında yerli yabancı tarihçiler ,alimler,şairler,sanatkarlar,nakkaşlar,mu*****inas lar himaye gördü.Mürebbilerin ders verdikleri ,kütüphaneler kurdukları Çin gezgincilerince bildirilir.Uygur şehzadesinin kopuz çaldığı ,manzum bir edebiyatın varlığıda unutulmamalıdır.
Uygurlar lX.yy. dan beri yksek bir kültür gelişmesi geleneğini kurdularXll.yydan itibaren Orta-Asya Türk Moğol haklarının kültür terbiyesini üstlendiler.
Son yarım asır içinde Uygur Hanlığı merkezi olan Hoço ve İdikut şehri harebelerinde yapılan kazılarda Budist,Manihey ve Hristiyan mabetlerinde çok sayıda malzeme elde edildi.Malzemeler Uygur dili ve edebiyatının azametini belirtmeye yeter.Çoğu da dinlerden yapılan tercümelerdi.Azı orjinal olmak üzere tabiata ,astronomiye ve edebiyat nevilerine ait tercüme vesikalar idi.Hatta Orjinali elde olmayan ,Tübetçe’den çevrilen Uygur hükümdarlarından birinin çevre memleketlerden bilgi edinmek amacıyla gezen memurların bir seyahatnamesi de vardır.
Çoğu malzemeler çeviridir.Uygurca bu yüzden Uygur dil adını da almıştır.Uygurca’ya İran,Hind ,Sağa ,Çin ,dillerinden kelimeler girdi.Bunlar daha sonra mürebbi Uygurlar tarafından Moğolca’ya da eklenmiştir.Tabiatıyla Uygıurca’ya 1-Dini ve 2-Ticari münasebetler vasıtasıyla pek çok kelime girmiştir.