TÜRKİYE – ÇİN İLİŞKİLERİ VE UYGUR TÜRKLERİ

Mehmet Akif ERDOĞDU

Türkiye’nin Çin ile ilişkileri Cumhuriyetin ilk yıllarında sıkı değildi. İlk kez 1926 yılında Atatürk, dostluk anlaşması yapılması için Çin hükümetine bir mektup göndermiştir. Çin, yurt dışındaki elçileri vasıtası ile Türkiye’yi öğrenmeye çalışmış, bu elçiler Türkiye’yi ziyaret  etmek suretiyle  Türkiye’deki yeni  Cumhuriyet rejim hakkında bilgi edinmek istemişlerdir.

Karadeniz’de çay tarımının nasıl yapılacağı üzerine, 1931 yılında Çin hükumetinden, çay tarımını bilen bir uzman talep edilmiş ama Çin hükumeti bu talebi reddetmiştir.

Çin-Japon ihtilafında Türkiye’nin genellikle Japonya yanında yer alması Çinlileri Türkiye’ye şüpheyle yaklaşmaya sevk ettiği görülür. Özellikle Türkiye’de ve Avrupa’da yayınlanan Türkçü ve Turancı dergileri Çin hükumeti yakından takip etmiş; Yurt ve Altay dergilerinin yanı sıra, özellikle Paris’te Türkistanlı Mücadele adamı Mustafa Çokayoğlu’nun  1929-1939 yılları arasında  çıkardığı  Yaş Türkistan dergisinin Türkiye’deki etkilerini öğrenmek istemiştir.

Önemli konulardan biri de her iki ülkenin milli marşlarının özellikle resmi protokollerde çalınması amacıyla öğrenilmesi yönünde olmuştur. Çinli öğrencilerin Türkiye’de eğitim alması diğer önemli bir konudur. Vize, basın, askeri heyetlerin karşılanması, Çin’de Türkiye’nin temsilcilik veya büyükelçilik açma girişimi, Çin’in Kore, Mançurya meselesi ve Formazo (Milliyetçi Çin) ile sorunları Türkiye-Çin ilişkilerinin önemli konularıdır. 1934 yılında Çin, Türkiye’de bir elçilik açmıştır. Özellikle Çinli öğrenciler Türkiye’deki askeri okullarda okutulmak istenmiştir. Ticari bakımdan ise Çin, Türkiye’ye  afyon ve tütün satın alması talebinde bulunmuştur

UYGUR MESELESİ

Çin ile Türkiye arasındaki ilişkilerde En önemli konulardan biri Uygur meselesidir. Özellikle Türkiye Türkleri ile dil, din ve kültür bağları olan Uygurların, Türkiye tarafından desteklenmesi Çin için bu dönemlerde önemli bir sorun teşkil eder.

Özellikle 1939’da Çin Parlamentosunda  Doğu Türkistan milletvekili İsa Yusuf Uygur’un faaliyetleri iki ülke arasında sıkıntı doğurmuş gibidir. 1940’ta Uygurların yeni alfabeyi (Latin) kabul etme çabaları, Türkiye’de basılan okul kitaplarının Doğu Türkistan’a gönderimi ve 1941’de Emin Ali Sipahi’nin Çin elçiliğine tayini bu devrin önemli konuları arasındadır.

Çin hükümeti Türk dili üzerine Türk Dil Kurumundan Türk dili ile ilgili kitaplar talep etmiş, bu kitaplar gönderilmiştir. Bunun karşılığında Mesut Sabri isimli bir Türkolog’un, Uygur bölgesinde Türk dili ile ilgili derlemeler yapmasına izin verilmiş; Uygur bölgesinde basılan kitapların Türkiye’ye gönderilmesine müsaade edilmiştir.

1930 yılında T.C. Milli Eğitim Bakanlığının talebi üzerine Çin hükumeti 800 ciltlik Çin tarihini Türkiye’ye göndermiştir. Ayrıca Çin hükumeti Lozan Anlaşması’nın tutanaklarını talep etmiş, bu tutanaklar  da gönderilmiştir.

ERZİNCAN DEPREMİ

1940 Erzincan depremine ve 1943 Tosya depremine Çin hükumetinin yardım göndermesi Türkiye-Çin ilişkilerini güçlendirme yolunda  atılan ilk önemli adımlar olmuştur. Her iki ülke birbirlerinin milli bayramlarını kutlamışlar özellikle Çinli lider Çay Kay Şek’in Türkiye’yi ziyaret etme talebi memnuniyetle karşılanmıştır.

Ayrıca Çin’in Türkiye’deki Köy Enstitüleri’ni ayrıntılı biçimde incelediğini de belirtelim. Türkiye 1943’te Çin hükumetinden  Moğol Hükümdarı Cengiz Han ile ilgili bilgi ve belgeler talep etmiş, Çin hükumeti, Cengiz Han türbesine ait bazı fotoğrafları Türkiye’ye göndermiştir.

Kaynak : https://www.dokuzeylul.com/turkiye-cin-iliskileri-makale,150192.html