“Tarjuman”, “Vakhit”, “Siratilmustaqim”, “Türkistan Vilayet Gazetesi” gibi yaygın Türkçe gazete ve dergilerden “Usuli Cedid” eğitimi üzerine özel bir bölüm içeren alıntılar (Ablat Samet’in kişisel arşivinden)

Kırım Tatarları arasında yetişen ünlü eğitimci, yayıncı ve siyasetçi İsmail Gaspıralı, 1881 yılında “Terciman” sloganıyla yayınlamaya başladığı Türk gazetesiyle Türk dilinin saflığı ve yaygınlaşmasında yeni bir dönem açtı. Dilde, Düşüncede ve Eylemde Birlik”. İsmail Gaspıralı’nın 1884 yılında Kırım’da başlayan ve kısa sürede tüm Türk dünyasına, hatta Avrasya’daki bazı Müslüman ülkelere yayılan “Jedi Metodu” eğitimi, Türk halklarında modern eğitimin doğuşu ve gelişmesi açısından hayati öneme sahiptir. Kırım’dan Hindistan’a, İstanbul’dan Doğu Türkistan’a kadar uzanan uçsuz bucaksız topraklar rol oynamıştı.

İsmail Gaspıralı’nın 1893 ve 1907 yıllarında Kırım’dan Türkistan’a yaptığı iki bilimsel araştırma gezisi, Batı Türkistan’ın yeni eğitim hareketinde önemli rol oynamış; Kuşkusuz Doğu Türkistan’da modern eğitimin doğuşunun ve erken gelişiminin böylesine motive edici bir rol oynadığı bilinmektedir. Halk arasındaki bazı hatıralara ve ortak anılara göre İsmail Gaspıralı, Türkistan gezisi sırasında Batı Türkistan’daki bazı Uygur elitleriyle tanışma fırsatı buldu. Bazı yazılı kaynaklara ve anılara göre, Doğu Türkistan’da erken uyanan gelişmiş insanlardan bir kısmının, akıllarını açmış bazı gençleri Kırım yarımadasındaki bahçe sarayına gönderip, açılan usulle modern okullarda eğitim gördükleri belirtilmektedir. İsmail Gaspıral.

Jedi hareketinin amiral gemisi İsmail Gaspıral, 1909 yazında Osmanlı Maarif Bakanlığı’nın özel daveti üzerine, Jedi eğitiminin yöntemi hakkında bir dizi rapor ve konferans vermek üzere İstanbul’a gitti. Aynı yılın 19 Temmuz günü İsmail Gaspıralı’nın İstanbul’daki ilk dersi başlamadan önce, Osmanlı Kültür Bakanı ve ünlü yazar Ahmed Midhat Bey bir giriş konuşması yaparak Gaspıralı’nın kendisine gönderdiği mesajdan alıntılar yaptı: “.. .gerçek Müslümanlar bu konuda daha erken harekete geçtiler. Sayın İsmail Gaspıralı’nın desteğiyle Çin’de Türkler güzel bir okul inşa ettiler. İçlerinden Masum Bey adında bir kişiyi buraya gönderdi. Birkaç yıldır burada öğretmenlik yapıyordu. Şimdi memleketimde eğitim çalışmaları yapıyorum.

Osmanlı İmparatorluğu’nun saygın yayın organlarından Sıratilmustaqim’in (Doğru Yol) 5 Ağustos 1909 tarihli sayısında yayımlanan bu raporunda bahsettiği Masum Bey gerçekten dikkatimizi hak ediyor. Masum Bey’in Doğu Türkistan’da Cedid eğitimine dayalı olarak başlayan, hatta Cedid metodunu öğrenmek için Kırım’a giden bir okulun öğretmeni ve müdürü olduğu bilgilerden İsmail Gaspıral’ı yakından tanıdığını çıkarmak zor değil. İsmail Gaspıral’dan eğitim. İsmail Gaspıral’ın bahsettiği Çin’de Türk Müslümanları tarafından açılan okulun tam yerinin cevabını artık “Vakhit” gazetesinin 1 Mayıs 1908 tarihli sayısında çıkan “Gülca Şehri Durumu” başlıklı haberde bulabiliriz. Şöyle diyor: “Bu yıllarda Musabayov’lar bir ‘Jedi Yöntemi’ okulu açtılar ve yetenekli öğretmenler yetiştirdiler. Çocuklara kurallara ve düzenlemelere göre eğitim vermeye başladı.

Peki ünlü eğitimci İsmail Gaspıral’in bahsettiği Masum Bey kimdir? İli’de ilk “Usuli Cedid” okulunun açılması ve geliştirilmesi de dahil olmak üzere Doğu Türkistan’da ne gibi çabalar gösterdi? Metodist Jedi eğitiminin ilk doğduğu yer olan Gaspıralı’nın memleketi Bahçe Saray’a hangi amaçla gitmişti? Kim gönderdi?

Yining’de doğup daha sonra Tataristan’da yaşayan ve Kazan Üniversitesi müdür yardımcısı olan ünlü tarihçi Mirkasim Gosmanov, 2006 yılında yayınlanan bir makalesinde, Masum Bey ve bir diğer Uygur eğitimci Abdulkerim Bey hakkında bilgi vermiştir. Bir yıl önce Jedid eğitimi almak için Orenburg’a gittim. Bu yazıda “Tercüman Gazetesi”nin 1900-1902 yıllarındaki ilgili sayılarından bazı haber ve yazılara değindi. Tarihçi Mirkasim Gosmanov’dan sonra Masum Bey’i detaylı bir şekilde araştıran bir diğer araştırmacı ise “Uygur Milleti” kitabının yazarı David Brophy’dir. Harvard Üniversitesi’ndeki doktora tezinde Masum Bey’le ilgili çok önemli bilgilere yer vermişti.

Uygur Yeni Eğitimi üzerine araştırmalar yapan Yalgun Rosy ve Uygur Yeni Eğitimi tarihini araştıran Zhav Rosy gibi yorumcu ve kişiler, Uygur Yeni Eğitiminin geçmişine ilişkin yazı ve değerlendirmelerinde tarihçi Mirkasim Gusmanov’un eserlerine atıfta bulunmuşlar ve Bay Masum ve faaliyetleri hakkında kısa bir bilgi verdi. Ayrıca Türkiye’de Uygurca yayınlanan “Anavatan” dergisinin 2013 sayısındaki “Uygur Cedidizmi Üzerine Araştırmalara Kısa Bir Bakış” başlıklı yazıda da Masum Bey hakkında kısa bilgiler verildi.

Ancak Masum Bey hakkında ilk bilgiyi veren kişi, Yining’deki Hüseyniye Mektebi’nin ilk kararlı öğrencisi ve Masum Bey’in müridi olan ve yüzyılın ilk yarısında Uygur siyasi tarihinin öne çıkan isimlerinden Mesud Sabri Baigozi idi. 20. yüzyıl. 1947 yılında Mesut Sabri, “Sincan Vilayet Hükümeti”nin başkanı olduktan sonra Urumçi’de “üç adam” tarafından kurulan “Dernek” adlı seminerde bilim eğitimi tarihi ve Doğu Türkistan’daki Metodist okulların geçmişi hakkında bir konferans verdi. “. 1 Temmuz 1948’de Urumçi’deki “Dernek”te verdiği Doğu Türkistan’da yeni bir eğitimin doğuşu konulu konferansında Masum Bey’den bahsetmişti. Raporu 21-24 Temmuz 1948 tarihleri ​​arasında “Sincan Gazetesi” sayısında yeniden basıldı. Mesut Sabri “Ülkemizde Teceddüd Tarihi” başlıklı raporunda şöyle yazıyordu: “…1899 yılıydı. Bir okulda okuyordum. Okuldaki gençlerin Arapça “Zarfi Tajwi”ye başladıkları bir dönem vardı. Öğretmenimiz Türkçe öğretmenidir. Yüze yakın müridimiz var ve 4-5 müridimiz ayrılıp kayıt altına alındı. Kitabın bir parçasını öğrencilerinin eline verdi. Biri küçük bir coğrafya kitabı, diğeri ise aritmetik kitabı. Öğretmen dedi ki: ‘Bundan sonra kendi tarzınıza göre okuyacaksınız. Her gün kitaptan ders veriyorum. Bundan sonra sınava gireceğim.” »

Mesut Sabri’nin yeni eğitim tipinin başlama nedenlerine ilişkin raporunda, o yıllarda Rusya’da faaliyet gösteren Hüseyin Musabayov’un, Rusya’nın farklı yerlerinde yaşayan Müslüman Türk halkları arasında yayılan yeni eğitim tipiyle tanıştığı belirtildi. Mesud Sabri raporunda, Hossein Musabayev’in yeni okulların en büyük ve en ünlülerinden biri olan “Orenburg Darilmu’allimin” kurucusu aydın zengin Akhmatbay Huseinov ile buluştuğunda kendisine şöyle dediğini belirtti: Kendi ülkenizde böyle bir okul açtınız ve çırak yetiştirdiniz.” 1899 yılında Yining’de öğretmenlik yapan Masoud Bey’in ifadesine göre kendisi, 1897 yılında Tataristan’ın Kargali kentinde başlayan kısa süreli öğretmen yetiştirme kursundan mezun olmuştur. Musabayov’lar Yining’deki bu okulda iki sınıf açmaya karar verdiler ve öğretmenin sorununu çözmek için Masum Bey adında bir kişiyi bahçe sarayına gönderdiler. »

Sayın Mesud Sabiri raporunda Sayın Masum’un Bağesarai’den Türkiye’ye gittiğinde 40-50 yaşlarında olduğunu söylediğini belirtmiştir. Bu bilgilere dayanarak onun 1904 yılında yaklaşık 50 yaşında olduğunu tahmin etmek mümkündür.

 

RFA/Yetkili

 

Masum Bey’in Uzak Doğu Türkistan’ından Kırım Yarımadası’ndaki Bağçasaray’a gelerek yeni bir eğitim türü öğrenme arzusu ve cesareti İsmail Gaspıral’ı şaşırttı. “Tarjuman” gazetesinin 16 Ocak 1900 tarihli sayısında basılan “Guljali Öğretmen” gazetesi, Bay Masum hakkında şunları söyledi: “Bay Subian, Çin devletine ait ve Yining kasabasının sakinlerinden (sakinlerinden) bir öğretmendir. Türklerin Tarançi kabilesi, okul müdürü Masum Hacı’nın oğludur ve bir süre sonra bilgilerini geliştirmek amacıyla “Usuli Savitiya” (yeni yöntem) öğretisini bizzat uygulamak için bahçe sarayına gelir. Sayın Masum açık fikirli ve kültürlü bir insandır. Demiryolları ve gemiler icat edilmeden önce eğitimin güzelliği, at nallarının ve kuş kanatlarının yetersiz olduğu söylenen uzaklardaki Yining ve Kaşgar’a kadar ulaşmıştı.

Şu ana kadar aldığımız bilgilerden Masum Bey’in Bağhisarai’de ne kadar eğitim aldığına dair net bir cevap veremesek de Jedi hareketinin lideri İsmail Gaspıralı ile tanışıp ondan öğrendiğine dair yeterli bilgiye sahibiz. Yaklaşık bir yıl Bahçesaray’da kaldıktan sonra eğitimine devam etme arzusuyla İstanbul’a gittiğini de öğrenebiliyoruz.

***Bu incelemede ifade edilen görüşler yalnızca yazara aittir ve radyo istasyonumuzu temsil etmemektedir.