Özbekistan’ın tarımsal üretiminin %25 kadarı, Kırgızistan üretiminin ise %50’den fazlası bu vadiden elde ediliyor. Tacikistan’ın tarıma müsait arazilerinin %70’i de Fargana vadisinde. İç içe geçmiş sınırlar, vadiyi sulayan ana nehir olan Seyhun nehrinin sularının bölüşülmesi, nehir üzerine yapılan barajlar, sınırlar dikkate alınmadan yapılan demiryolları ve karayolları gibi konular üç komşu arasında gerilime neden oluyor.
SSCB parçalanmadan hemen önce, 1990 yılında, Özbeklerle Kırgızlar arasında su paylaşımı yüzünden çıkan çatışmada 1200 kişi ölmüştü. 2010 yılında Oş’ta çıkan çatışmalarda toplam 80 kişi vefat etti. 2014’te ve 2021’de ise Kırgızlarla Tacikler arasında sonu ölümle biten çatışmalar yaşandı. 2022 yılında çıkan olaylar büyüyünce, çatışmalara asker birlikler müdahale etti.
Kırgızistan da yönetimin devrilmesiyle sonuçlanan devrimler genelde Oş’ta yani vadide başlamıştır. Aynı şekilde, Özbek yönetimini devirmeyi planlayan, 2005, 2010 ve 2016 yıllarında gerçekleştirilen isyanlar da vadi kaynaklıdır. 2010 yılında vuku bulan ayaklanma yayılarak, binlerce kişinin ölümüyle sonuçlandı.
Orta Asya’dan DEAŞ, El-Kaide, Taliban ve Nusra gibi terör örgütlerine katılanların %90’ı vadi kökenlidir. ABD ve Rusya’nın dile getirdiği iddialara göre, vadi uyuşturucu trafiğinin de merkezi konumundadır. Uyuşturucu üretilen otlar bizdeki ısırgan otları gibi kendiliğinden ekilmeden çıkmaktadır.
Bölgede toplam 9 tane eksklav alan var. (Eksklav tabiri, bir devletin topraklarının bir bölümünün, başka bir devletin topraklarıyla çevrili olması anlamına gelir.) Özbekistan’ın Kırgızistan’da 5, Kırgızistan’ın Özbekistan’da 1, Tacikistan’ın Özbekistan’da 1, ve Tacikistan’ın Kırgızistan’da 2 eksklavı var. 50 bin nüfuslu Soh ilçesinin durumu ise oldukça ilginç. Taciklerin yaşadığı Soh ilçesi, Özbekistan’a bağlıyken, Kırgızistan topraklarıyla çevrili durumda. Eksklavlar, üç komşu arasında potansiyel sorun kaynağı.
Özetle Türkistan’ın tam göbeğinde, kalabalık ve verimli, fakat üçe bölündüğü için sorun kaynağı bir vadimiz var. AB ile Orta Asya devletleri arasında imzalanan stratejik ortaklık anlaşmasının başlıca hedeflerinden biri Fergana vadinin kalkındırılması. Böylece terör örgütleri zayıflatılacak. Uyuşturucu ticareti marjinalleştirilecek. (Bu konularda Çin ve Rusya’da aynı frekansta) İlaveten vadinin karıştırarak rejimlerin devrilmesi ve devletlerin tehdit edilmesi önlenecek. Bölgeyi istikrarsızlaştıran fukaralık çözülecek.
Bu hedeflere ulaşmak için müşterek bir bölgesel kalkınma planının geliştirilecek. Türkiye’de sürece dahil olarak GAP tecrübesinden elde edilen bilgi birikimini vadiye aktarmalıdır. Vadide ürün çeşitlendirmesi yapılmalı, katma değeri yüksek ürünlere öncelik verilmeli, seracılık ve meyvecilik geliştirilmelidir. Dünyanın majör meyve ve sebze ithalatçısı olan AB’nin Çin’den yaptığı alımları Türk ülkelerine kaydıracağı göz önünde bulundurulmalıdır.
Vadinin bir numaralı ürünü olan pamuğun %90’nından fazlası ham olarak satılmaktadır. Bu satış şekli, ürünün en düşük fiyatla, katma değer eklenmeden elden çıkarılması demektir. Türkiye’nin, tekstil, iplik, kumaş, konfeksiyon, hazır giyim konularında sahip olduğu birikimle, teknolojinin bölgeye aktarılması şarttır. Ayrıca ABD; Mısır, Ürdün ve İsrail gibi desteklediği bazı memleketlerden kotasız ve vergisiz tekstil ürünleri ithal etmektedir. (Türkiye hem kotaya hem de vergiye tabidir.) Hatırlanırsa, TİM, Mübarek iktidardayken, söz konusu kotadan istifade edebilmek amacıyla, Mısır’a tekstil bölgesi kurmuştu.
Vadide toprağı bulunan üç ülkenin de ABD’ye kotasız ve vergi ödemeden tekstil ürünleri ihraç etme hakkı var. Bu hak, iyi değerlendirilirse, bölgenin tekstil yatırımları sayesinde kalkınmasına ve işsizlik sorununun çözülmesine imkan verir. Yine AB ve Türkiye’nin desteğiyle ve üç komşunun iştirakiyle, ihtiyaç duyulan işgücünü yetiştirecek tarım üniversitesi kurulmalıdır.
Kırgızistan ve Tacikistan’ın su kaynaklarının bulunduğu Fergana Vadisine yapılacak yatırımlar sulu tarım sayesinde üç ülkede de rekoltelerin katlanmasını sağlayacağı gibi elektrik üretimini arttıracak. Şu anda ‘’Su akar Türk bakar’’ atasözünün geçerli olduğu iki fakir ülke elektrik üretimini arttırarak hem alternatif enerji kaynaklarına sahip olacaklar hem de ihracat yaparak gelir elde edecekler.
Orta Asya Türkistan ülkeleri, Arap sermayesinin en az yatırım yaptığı bölgelerin başında geliyor. Yukarıda kısaca özetlediğimiz vadideki durumdan AB’nin yanında Suudi Arabistan ve Körfez ülkeleri de rahatsız. Ayrıca özellikle Suudi Arabistan ve Körfez’de muazzam tutarlarda kullanıma hazır fon var. Bu ülkeler daha bağımsız dış politika izleyebilmek için fon kullandırdıkları ülkelerin sayısını artırmak istiyorlar. Değerlendirilirse, AB’nin Orta Asya ülkelerini stratejik ortak ilan etmesi, Batıyı referans alan Körfez ülkelerinden yatırım almayı kolaylaştıracaktır.
Kaynak : https://www.habererk.com/kose-yazilari/turkistanin-ruhu-fergana-vadisi-265066h
