UYGUR TÜRKLERİNİN İNSANLIĞA ARMAĞANI 5 BÜYÜK BULUŞ.

Yazan  : Emin Tursun (Araştırmacı  ve Tarihçi  –  Merhum)    

Kaynak  : www.Qimbulak .cn

         Türk  Milletinin  en önemli boylarından biri olan ve ilk yerleşik hayata geçen  Uygurlar ve onların ecdatları  tarihi süreçte kendilerine özgü yeni bir kültür ve medeniyet ortaya koymuşlardır. Yerleştikleri coğrafyanın   özelliklerine göre, bazen bu şartlara  adapte olurken, bazen  de bu şartların mümkün olanlarını değiştirerek ayrı mekan ve zamanlarda    ortaya koydukları yeni buluşları insanlığa armağan olarak bırakmışlardır.

        Bunlardan en önemli  5  buluş şunlardır  ;

                                                 1-  KARIZ  :

          Bu söz Farsça bir  kelime olup,yer altında  suların akıtıldığı ark demektir.Bu ismin ne zaman ortaya çıktığı konusunda kesin bir bilgi bulunmamaktadır.Bu mucizevi     su ve sulama sistemi  Uygur Türklerinin ecdatlarının  ilk yerleştiği  Turfan Vadisi (Oymanlığı)’nın merkezleştiği Turfan,Kumul.Toksun,Piçan ve Kuçar bölgesinin bir kısmını oluşturan  coğrafyada rastlanmaktadır. Günümüzde tuğla yapmak için çamurun  hazırlanıp bekletildiği  dikdörtgen şeklindeki çukura de Karız denilmektedir.

         Dil, uyum  ve geçirgenlik sağlayan, pratiklik ve  kolaylık   talep eden bir iletişim aracıdır. Uygurlar ecdatlarının kullandığı, et ve ekmek ve iguz  kelimelerinin yerine  daha sonraları ve günümüzde de  aslen Farsça olan   Goş, Nan ve Derya kelimelerini kullanmaya başlamışlardır. Bu durum ise, birkaç yüzyıllık edebi dilin gelişiminde  görülen bir hadisedir. Her hangi bir nesnenin  milli kimliğini ve özelliğini ona verilen ismi ile  açıklamak kesin olarak  mümkün değildir.

      Dünyanın ve Çin’in su  ve sulama sistemleri tarihi incelendiğinde ; uzmanlar  Turfan Vadisindeki Kariz sisteminin Çin Seddi ve  tarihte insan eli ile yapılmış Yunhi sulama kanalı ile birlikte ele alınmakta ve birlikte karşılaştırma yapmaktadırlar. Bu üç eseri aynı derecede ve birbirinden farksız maddi kültür numuneleri olarak tarif etmektedirler. Çinli Tarihçi En Zu Cang “İki Hen Bölgesi ile Batı bölgesinin ilişkileri Tarihi” adlı eserinde, 1940’lı yıllarda  Çinli Mühendis Huang Ci Çing, tarafından yapılan bir araştırmada  sadece Turfan bölgesinde  bulunan kapalı Karizların toplam uzunluğunun 2 bin 500 km olarak ölçüldüğünü yazmaktadır. Araştırmacı Huang, “Turfan’daki  bu Su ve sulama inşaatı. Çin Seddi ve Pekin’deki büyük kanal ile ancak,karşılaştırılabilir. Teknik ve işlevsel olarak  bu tarihi eserler ile aynı seviye ve konumdadaırlar.” tesbitinde bulunmuştur. Kayıt altına alınan bilgiler ve istatistiklere göre ; Doğu Türkistan’in doğusunda yer alan Turfan Vadisinde  toplam bin 160  adet kariz’in mevcut olduğu  bildirilmektedir.

      Karizlara   bazı yazılı belgelerde de rastlanılmaktadır.  Çin’ın Sung Hanedanlığının Elçisi  Vang Yendi  anılarında  karizlar hakkında  şöyle yazmaktadır ; “Karız sularının kaynağı Altun Art(Tanridağlarının doğu kollarından biri)’tan başlamaktadır. Karizlar,  şehrin çevresini dolaşmakta ve en son  tarlaları ve bağ ve bahçeleri sulamaktadır.Ayrıca,Uygurlar Karız sularından faydalanarak  Tüğmen(Değirmen)lerini de  inşa etmişlerdir”

      Karız sistemi, Turfan Vadisinde  Tanrıdağnının eteklerinden başlayıp,kuzeyden güneye doğru  devam etmektedir. Turfan’ın  çok şiddetli geçen yaz sıcaklarında ve  çok kuru havasında açıkta akıtılan suların hemen buharlaşmasını  önlemek için  ecdatlarımız, Kariz adı verilen bu kapalı arık sistemini bulmuş ve  inşa etmişlerdir. Bölge halkının en önemli  ekonomik kaynaklarından olan Hayvancılık,  bu bölgede otlakların çok kıt olması  sebebi ile Hayvanlar Tanridağlarının kuzeyindeki yağış alan ve verimli otlaklarda yapılmaktadır. Hatta İdikut Hükümdarları Canbalık( Turfan’ın bugünkü Cimsar İlçesini )’ı yazlık başkent yapmışlardır.

       Dünyanın başka bölgelerinde de (Çin’in kuzeyindeki eski başkenti Şi’en ve Kuzey İran bölgelerinde olduğu gibi) Kariz  sistemlerine rastlanmaktadır. Ama, bunların hiç biri Turfan’daki gibi  korunup geliştirilememiş   ve günümüze kadar de  işlevini sürdürememişlerdir.