Uygurlar, Türk kökenli bir halk olup günümüzde Türkistan’ın doğusunda hüküm sürmektedir. Göktürk Devleti’ne bağlı boylardan biri iken bağımsızlığını ilan etmiş bir süre sonra yabancı dinlerin etkisi altında kalmış, yerleşik hayata geçerek kalıcı izler bırakmış tarihteki en önemli devletlerden biridir.

Türk kültür tarihinin önemli uygarlıklarından biri olan Uygur Devleti, Orta Asya’da 745 yılında kurulmuştur. Tarım ve ticaret faaliyetleri ile ön plana çıkan bu devlet, Türk tarihinde göçebe yaşamdan yerleşik yaşama geçen ilk devlettir, aynı zamanda Uygur Devleti Dönemi’ndeki yazılı eser sayısı da artış göstermiştir. Göktürk Devleti’nin yıkılışının ardından aynı coğrafyada kurulan Uygurlar, bozkır kültür geleneğini sürdürmüşler, Çinlilerle kurdukları yakın ilişkiler neticesinde de Maniheizm ve Budizm dinlerinden etkilenerek Türk kültür yapısında önemli değişikliklere sebep olmuşlardır. Şehir devletleri kurarak bunlara Beşbalık adını vermişlerdir. Hükümdarları Moyen-çur Dönemi’nde diğer boyların, Uygur Devleti’nin hakimiyetine girdiği söylenebilir. Kağıt ve matbaayı Çin’den alarak kullanan Uygurlar aynı zamanda Türk mimarisinin de ilk kalıcı eserlerini vermişlerdir. Uygur alfabesi, bu devletin kendine ait kullandığı bir alfabedir.

 UYGUR DEVLETİ KURULUŞ DÖNEMİ

Uygur Türkleri Önceleri Ötüken’de (bugünkü Moğolistan) yaşamakta iken,çeşitli sebeplerle  Uluğ Türkistan denilen Orta Asya’nın değişik bölgelerine  göç etmişlerdir. Türklerde Hunlar ve Göktürklerden sonra  Uygur devletini kuran  Uygurlar,  günümüzde büyük çoğunluğu  Doğu Türkistan’da olmaküzere, Kazakistan, Kırgizistan, Tacikistan, Özbekistan ve Türkmenistanda da yaşamaktadırlar. Basmil ve Karluk gibi boylarla kurdukları iş birliği ile II. Göktürk Devleti’ne son veren Uygur Devleti, 745 yılında hükümdar Kutluğ Kül Bilge Kağan tarafından kurulmuştur. Devlet kurup bağımsız bir teşkilat yapısına sahip olmadan önce Hun Dönemi’deki Çin faaliyetleri ve yapılan mücadeleler safhasında da tarihteki yerlerini almışlardır. Orhun Irmağı kıyısında başkenti Ordu-balık kentini kuran ilk Uygur Kağanı Kutluk Bilge Kül iki yıllık bir hükümdarlıktan sonra 747’de öldü. Yerine oğlu Moyen-çor (747-759) kağan oldu. Moyen-çor’un etkinliklerini Orhun-Selenga  ırmakları arasındaki Şine-usu Gölü yakınında diktirdiği “bengü taş”‘tan izlemek mümkündür. Buna göre öncelikle aralarında hep yakın ilişkiler olan Dokuz Oğuz boylarını derledi. Ardından Orhun-Ötüken bölgesinin etrafında konan göçen ve Türkçe konuşan boyları denetimi altına alma politikası gütmeye başladı. Bu çerçevede, kuzeyde Yenisey Nehri havalisindeki Kırgızlar’la, Altay Dağları ile Tanrı Dağları arasında bulunan Karluklar ve onlara yardım eden daha batıdaki Türgişler’le, Yenisey, Obi ve İrtiş ırmakları arasında bulunan Basmıl, Dokuz Tatar ve Çikler’le savaşmış, bunların  tamamını kendi kağanlığına bağlamıştır. Bu arada savaştığı boylar arasındabelirtilen Sekiz Oğuzlar’ın Göktürkler’in etrafa dağılma sürecine giren asal budunu olma olasılığı yüksektir. Böylece Türk soylu boy ve budunları denetimine alan Moyen-çor Uygur Kağanlığını sağlam temellere oturtmuş bulunuyordu.681-744 yıllar arasında faaliyet göstermiş bir Türk devletidir. Kutluğ Kül Bilge Kağan  tarafından 745’te kurulmuş ve çeşitli sebepler ile 840 ta yıkılmıştır.

 UYGUR DEVLETİNİN TÜM ÖZELLİKLERİ

• Uygur Devleti’nin ilk hükümdarı Kutluk Bilge Kağan’dır.  Ötüken’de Ordu-Balıg (Kara-Balasagun) Selanga Irmağı çevresinde kurulmuştur.
• Bugünkü Moğulıstan sınırları içerisindeki Karabalgasun, Uygurların başkenti olmuştur.
• Uygurlar yerleşik hayat düzenini benimsemiş olmaları dolayısıyla Hunlar ve Göktürklerden farklı bir özelliğe sahiptirler.
• Uygurlar  siyasi başarılarından daha  çok kültürel ve  sosyal ilişki ve  faaliyetleriyle  öne çıkmışlardır.
• Uygurların Yerleşik hayata geçmeleri ile tarım, sanat ve ticarette çok ilerlemişlerdir.
• Uygurlar ilk defa din değiştiren Türk koludur.
• Böğü Kağan Çin’e yardım için gittiğinde ülkesine dönerken beraberinde dört Mani rahibi de getirmişti. Bu mani rahipler aracılığı ile Türkler arasında bundan sonra Mani dini yayılmaya başladı.
• Manihizmin, hayvansal gıdalar yenmesini yasaklaması savaşçılık duygusunu zayıflatıp, Uygurların hayat anlayışında büyük değişiklikler   meydana getirdi.
• Ticaretle uğraşan Uygurlar, Hint, Tibet ve (Türkistan coğrafyasında yaşayan(Mave-raünnehir halkı ile  sıkı ilişkiler içinde bulunmuşlardır.
• Mani ve Buda dinine ait tapınaklar yapmışlardır ve mimaride gelişme göstermişlerdir. Bu alanda Hint ve İran sanatı etkisinde kalmışlardır.
• Devletin kurucu hükümdarı olan Kutluğ Kül Bilge Kağan zamanında Uygurlar kendi siyasi birliklerini tamamlamışlardır.
• Bilge Kağan’ın başarılı döneminin ardından başa geçen Moyen Çur Kağan askerî disiplini ile ön plana çıkmıştır. Onun döneminde Batı, Oğuz, Kuzey ve Çin üzerine yapılan seferler olmak üzere toplam dört sefer düzenlenmiştir.
• Hükümdar kendi döneminde yaşanılanları anlatan Göktürk Alfabesi ile kaleme alınmış bir yazıt bırakmıştır.
• Devletin bir diğer hükümdarı olan Bögü Kağan ise din alanında yapmış olduğu reform hareketleri ile adından söz ettirmiştir. Çin’e yaptığı seferlerle birlikte Maniheizm dinini kendi ülkesine getirmiştir.
• Bir sanat ve ticaret dini olan Mani dini ile birlikte Uygurlar savaşçı kimliklerini yitirmiş bununla birlikte sanat, edebiyat ve ilim alanında Bögü Kağan Dönemi’nde önemli gelişmeler göstermişlerdir.
• Devletin adı bilinen son hükümdarı olan Baga Tarkan ise siyaset ve askerî alanda izlediği başarılı politikalarla tanınmıştır. Onun döneminde Uygurlu tüccarların Çin’e yaptığı seferler hızlanmış ayrıca devlet, Kırgızlar ile başarılı mücadelelerde bulunmuştur.
• Uygurlar Mani  dinini benimsemekle savaşçı kimliklerini kaybetmişler bu durum da onları dışarıdan gelebilecek tehlikelere karşı savunmasız bıra

Uygurların Türk Kültür Ve Medeniyetine Katkıları 

• Yer altı sulama Kanalları(Karizlar)  açarak  Türkistan’da ilk modern tarım(ekstansif) yapmışlardır.
• Moğolların Türkleşmesinde önemli rol oynamışlardır.
• Kitap basma(Matbaacılık) tekniğini ve kağıt yapımını bilen Uygurlar dünya kültür
  tarihinde önemli bir yere sahiptir.
• Bilge Kağan’ın kendi adına diktirdiği Karabalgasun adlı anıtları bulunmaktadır.
• Bu devletler; Kansu Uygur Devleti ve Turfan Uygurlarıdır
• Uygurlar yerleşik hayat düzenini benimsemiş olmaları dolayısıyla  Hunlar ve Göktürklerden farktı bir özelliğe sahiptirler.
• Mani ve Buda dinine ait tapınaklar yapmışlardır ve mimaride gelişme
  göstermişlerdir. Bu alanda Hint ve İran sanatı etkisinde kalmışlardır.
• Kırgızlar 840 yılında Uygur Devleti’ni yıktılar. Bu yenilginin ardından  dağılan Uygur toplulukları güneye doğru hareket ederek Yeni Uygur devletlerini kurdular.
• Uygur devletinin Kırgızlar tarafından yıkılmasından sonra  kurdukları devletler şunlardır :   Bugünkü Gensu koridorunda(Sarı ırmağın yukarı bölgesinde)  Kansu Uygur Devleti ve  Doğu Türkistan’da Turfan-İdikut  Uygur devleti
• Türk tarih sahnesinde yerleşik hayata geçerek şehir devleti kurma, ilim ve sanat alanında  çok  başarılı  girişimlerle tanınmış ve çok ileri gitmişlerdir
• Uygurlan Mani  dinini benimsemekle savaşçı kimliklerini kaybetmişler bu durum da onları dışarıdan gelebilecek tehlikelere karşı savunmasız bırakmıştır.
• Son hükümdarlarının ölümüyle otoritesiz ve başsız kalan Uygur Devleti, Kırgız saldırıları neticesinde zayıflayarak yıkılmıştır.
• Devletin yıkılmasının ardından Uygur halkının bir kısmı Moğol egemenliğine girmiştir.Uygur Devleti SınırlarıUygur Devleti’nin sınırları batıda bugün Rusya’nın başkenti olan Moskova’nın olduğu bölgeye, doğuda ise Pasifik Okyanusu’na kadar uzanmaktadır. Devletin kuzey sınırı Avrupa’nın iç kesimlerine uzanmakta, güney sınırları ise Çin, Pers ve Hindistan ülkelerinin bir bölümü olarak nitelendirilmiştir.

UYGUR ALFABELERİ

• Uygurlar  tarihleri Rum,Brahma,Tibet,Süryani,Soğd,Uygur,Mani alfabelerini kullanmışlardır.
• Hint harfleri ile Budizm dinine ait Türkçe metinler Avrupalı  bilginler tarafından bulunmuştur.
• Uygur Türkleri 629 yılında bu  alfabayı  bırakarak   milli Soğd alfabesi Budist Uygurlar tarafından kullanılmıştır.
• Daha sonra Mani dinine mensup olanlar Mani, Hristiyan Uygurlar da Süryani alfabesini kullandılar.
• Soğal alfabesini Türkler ilkin Karabalgasun abidesinde kullanmıştır.
• Bu abide 825-832 yılına kadar egemenlik süren Uygur halkının onuruna kazınmıştır.
• Bu harfler önce Uygur hurufatı sayıldı. F.W.K. Müller ise Soğd alfabesi olduğunu ortaya koymuştur.
• Soğd harfleri Uygur harflerinin bir eşidir.
• Soğd alfabesinin olgunlaşması da Uygur hurufatıdır.
• Soğdların ticari hayatı etkili olmuştur.

UYGUR DEVLETİ YIKILIŞI
Uygur Devleti, Türk tarih sahnesinde yerleşik hayata geçerek şehir devleti kurma, ilim ve sanat alanında yaptıkları başarılı girişimlerle tanınsalar da Maniheizm dinini benimsemekle savaşçı kimliklerini kaybetmişler bu durum da onları dışarıdan gelebilecek tehlikelere karşı savunmasız bırakmıştır. Son hükümdarlarının ölümüyle otoritesiz ve başsız kalan Uygur Devleti, Kırgız saldırıları neticesinde zayıflayarak yıkılmıştır. Devletin yıkılmasının ardından Uygur halkının bir kısmı Moğol egemenliğine girmiştir.

Kaynak : hürriyet.com.tr