UYGUR TÜRKLERİNİN KADIN KAHRAMAN HANIŞI; “İPAR HANIM^”

19.yüzyılın başlarında yaşamış Uygur Türklerinin İffet,cesaret ve Kahramanlık sembolu ; İpar Hanım (Nam-i diğer Dilşat Sultan)

Yrd.Doç.Dr.Adem ÖĞER (Nevşehir Hacı Bektaş Ün.öğretim üyesi)
Uygurların sözlü edebiyatında bir kahraman olarak anlatılan kadınlardan biri de İparhan’dır. İparhan, Apak Hoca (Hidayetullah) tarafından Üçturfan’a sürülen Saidiye Hanlığı’nın hükümdarı Emir Muhammet’in torunu Nur Alanurhan’dır. Güzelliği ve misk kokusu nedeniyle insanlar ona “İparhan” adını vermiştir. Ata binip ok atmada mahir olan İparhan, savaşlarda kahramanlık gösteren Uygur kızlarından biridir. 1820 yılında Altışeher Hükümdarı olan  eşi Cihangir Hoca’nın Çinlilere karşı ayaklanması sonucu yenilgiye uğrar ve Afganistan’in Badehşan Emiri dilşah’a sığınır.Ancak,Adilşah Cihangir Hoca ve ailesini Çin askerlerine teslim ederler.Demir kafese’te Pekin’e götürülen Cihangir Hoca,İmparator’un huzuruna çıkarılmadan önce Çin askerleri tarafından dili kesilir.Huzura çıkarılan Cihangir Hoca Çin imparatoru’nun sorularına dili olmadığı için cevap veremez.İmparaton bunun üzerine kendisini aç köpeklerin önüne atarak onlara parçalatarak  öldütürür.   Uygurlar arasında onun namının yayılması, Mançu hanlarından İşingnu’nun askerleriyle yaptığı savaşta kahramanlık göstermesi ve esir düşmesi sonunda İşingnu Han’ın onunla zorla evlenmek istemesi nedeniyledir.
Uygurların kadın kahramanı İparhan hakkında çeşitli efsaneler anlatılmaktadır. Düşman askerileri, savasta esir düşen İparhan’ı Pekin’e götürmüş ve İsingnu Han’a teslim etmişlerdir. İlk görüşte ona âsık olan İsingnu Han, onu kendisiyle evlenmeye razı etmek için, onun her isteğini yerine getirmişse de, İparhan onun eşi olmaya asla kabul  etmemiştir.  Çin imparatoru İpar Hanım’i kendisi ile velenmeye razı etmek için  onun Yarkent’teki ailesi ve akrabalarını Pekin’e getirerek sarayın çevresine yerleştirmiş ve ailesiyle görüsmesini sağlamıştır.

Yine İparhan’ın “Benim yurdumda meyvesi altın, yaprakları gümüş, dalı silah ve kokusu misk olan bir ağaç var, o ağaçtan buraya getirmeni isterim!” demesi üzerine, İsingnu, Hâkim Beg ve Suçiñ komutasındaki askerlerini iğde ağacı getirmek üzere Yarkent’e gönderir. Bunlar, Yarkent halkına eziyet ederler ve yüz kadar iğde ağacını kökünden söküp Pekin’e taşıyan Yarkentliler, yolda “İğde Ayaklanması” adıyla bilinen ayaklanmayı çıkarırlar ve Hâkim Beg ve Suçiñ başta olmak üzere bütün Mançu askerlerini öldürürler. Bunun üzerine İşingu Han, İparhan’a zorla sahip olmak ister. Ancak İparhan onu bıçaklayarak yaralar ve bu emeline ulaşmasına engel olur. Sonunda İşingnu bir sefere çıktığında, İsingnu Han’ın annesi ve saray erkânı, İparhan’ı zehirleyerek öldürür.Bu konuda  rivayetler çeşitlidir.
Uygurlar için İparhan, efsanevî bir kahramandır. Halkına ve geride bıraktığı akrabalarına ihanet etmek yerine, ölümü yeğleyen tavrıyla iffetin ve erdemin sembolü olur.

Daha sonraki yıllarda Çinli bir yazar “İpek Kokulu Prenses” adı ile bir roman yazar.İpar Hanımın hayatı filimlere ve tiyatro oyunlarına konu olur.

Türkiye’de ise,1990’lı yılılarda Yazar Muzaffer Akgün İpar Hanımın dramatik hayatını anlatan “Dilşat Sultan” adı ile bir piyes yazmış ve Marmara Üniversitesi Tiyatro topluluğu tarafından sahnelenmiştir.