DOĞU TÜRKİSTAN CUMHURİYETİ’NİN KURUCU VE İLK CUMHURBAŞKANI ALİ HAN TÖRE SAGUNİ

Uygur Haber ve Araştırma Merkezi (UYHAM)‘

12 Kasım 1944’de Gulca merkezli Doğu Türkistan Cumhuriyetinin kurucu ve ilk Cumhurbaşkanı Aliç Han Töre Saguni siyasi kişiliğinin yanında aynı zamanda önde gelen bir islam dini bilgini idi. Buhara, Mekke ve Medine’deki çeşitli medreselerde tahsil gören Ali Han Töre, 1916’da Çarlık yönetimine karşı düzenlenen halk ayaklanmasına katıldı. Birinci Dünya Savaşı’nda Türkistanlı gençlerin Osmanlılara karşı savaşmak üzere Rus ordusuna alınmasına ise tepki gösterdi ve aleyhinde fetva yayınladı…’

Yeni Şafak Yazarı Taha Kılınç, bugünkü köşesinde Ramazan olması sebebiyle Doğu Türkistan’da yaşanan baskıları hatırlattığı bir yazı kaleme aldı. Bu vesileyle Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti’nin kuruluşa ilişkin “bağımsızlık belgesinin” içeriğini de aktardı.

Devletin kurucusu Ali Han Töre’ye ilişkin de bilgi veren Kılınç, “Yakın tarihin pek tanınmayan ve ama mutlaka tanınması gereken şahsiyetlerinden biri” ifadelerini kullandı.

İşte Kılınç’ın yazısının ilgili bölümü:

ALİ HAN TÖRE SAGUNİ KİMDİR?

Özbek asıllı bir ailenin oğlu olarak 21 Mart 1885’te, Türkistan’daki Yedisu eyaletinin Tokmak şehrinde doğan Ali Han Töre, memleketinin hemen yakınında bulunan tarihî Balasagun bölgesine nispetle “Sagûnî” unvanını aldı. Babası Şakir Hoca ve dedeleri, Nakşî geleneğine mensup âlim ve ârif insanlardı. Temel eğitimini Tokmak’ta tamamladıktan sonra Buhara, Mekke ve Medine’deki çeşitli medreselerde tahsil gören Ali Han Töre, 1916’da Çarlık yönetimine karşı düzenlenen halk ayaklanmasına katıldı. Birinci Dünya Savaşı’nda Türkistanlı gençlerin Osmanlılara karşı savaşmak üzere Rus ordusuna alınmasına tepki gösteren ve aleyhte fetva yayımlayan Ali Han Töre, 1917’de Bolşeviklerin iktidara gelmesiyle birlikte defalarca hapse atıldı, sürgüne gönderildi. İlmî yönünün yanı sıra stratejist bir asker olan Töre, aynı zamanda maharetli bir tabipti. Doğu Türkistan Cumhuriyeti’nin ilk devlet başkanı olarak göreve geldikten sonra, Sovyetler’in direkt baskısıyla karşı karşıya kaldı.

1946’DA ÖZBEKİSTAN’A KAÇIRILDI

Nihayet, 13 Haziran 1946’da, bir görüşme için davet edildiği Gulca’daki Sovyet Konsolosluğu binasından gizlice kaçırılarak, Özbekistan’a götürüldü. Ali Han Töre, 28 Şubat 1976’daki vefatına kadar, Özbekistan’ın başkenti Taşkent’te tecrit edilmiş bir şekilde ve sürgünde yaşadı. “Türkistan Kaygısı”nın ilk bölümündeki hatıraları kendisi bizzat kaleme aldı; kitabın ikinci yarısını ise, gözleri artık görmemeye başlayınca, kendisinin direktifleriyle oğlu Asılhan tamamladı. Yakın tarihin pek tanınmayan ve ama mutlaka tanınması gereken şahsiyetlerinden biri olan Ali Han Töre, Taşkent’teki Şeyh Zeyneddin Kabristanı’nda medfundur.

DOĞU TÜRKİSTAN BAĞIMSIZLIK BELGESİ

12 Kasım 1944 günü Doğu Türkistan’ın Gulca şehrinde ilân edilen bağımsız devletin kuruluşu, Ali Han Töre’nin oğlu Asılhan Alihantöreoğlu tarafından “Türkistan Kaygısı” isimli kitapta şu şekilde anlatılıyor:

“Bağımsız Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti kurulmuş ve babamız Şakir Han Töre oğlu Ali Han Töre devlet başkanı, Hâkimbek Hoca ise devlet başkan yardımcısı olarak ilân edilmişti. O gün ayrıca dokuz maddeden ibaret olan “bağımsızlık bildirgesi” kabul edildi. […] Bu dokuz maddeli bildirgenin her maddesi, bağımsızlığa eksiksiz ve açık olarak vurgu yapmakta olup, bildirge insan haklarını tam anlamıyla koruma altına alan, İslâm’ı temel kabul eden tam bir adalet belgesiydi. Bildirgenin maddelerinin içeriği şöyle idi:

1) Doğu Türkistan topraklarında Çin egemenliği ebedî olarak yok edilecek,

2) Kurulan yeni devlet, Doğu Türkistan halkının eşitliğine dayanan gerçek, özgür ve tam bağımsız bir devlet olacak,

3) Doğu Türkistan ekonomisinin her yönüyle geliştirilmesi amacıyla, özel sanayi, tarım, hayvancılık faaliyetleri ile özel ticari girişimler teşvik edilecek ve halkın refah seviyesi yükseltilecek,

4) Doğu Türkistan halkının çoğunun İslâm dinine inanıyor olması sebebiyle, bu dini desteklemenin yanında, başka dinler dahi himaye edilecek,

5) Din, eğitim ve sağlık işleri geliştirilecek,

6) Dünyadaki bütün demokratik ülkelerle, özellikle de komşu Sovyet hükümetiyle dostluk temeline dayalı ilişkiler kurulacak; yine Çin hükümetiyle siyasî ve iktisadî alakalarda bulunulacak,

7) Doğu Türkistan hükümetini ve barışı korumak amacıyla, Doğu Türkistan’da yaşayan bütün milletlerden müteşekkil bir ordu kurulacak;

8) Banka, posta-telgraf, orman işleri ve madencilik gibi tabii kaynaklar, bütünüyle hükümetin idaresine teslim edilecek,

9) Makam düşkünlüğü, ırkçılık ve rüşvet yok edilecek.

Bağımsız Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti’nin kurulduğu günden itibaren bağımsızlığın temellerini teşkil eden bu bildirge, İslâm nuruyla bütün Doğu Türkistan’ı aydınlatmaya başlamıştı.”

Kaynak : https://www.timeturk.com/dogu-turkistan-in-ilk-devlet-baskani-ali-han-tore/haber-1

Etiketler: Çin » Din » Dünya » Eğitim » Ekonomi » Genel » insan hakları » kÖŞE YAZARLARI » Makale Analiz » Ordular ve Silahlar » Orta Asya