Çin Halk Cumhuriyeti, son dönemlerde tüm dünyada olduğu gibi Türkiye’de de oldukça konuşuluyor ve pek çok açıdan tartışılıyor. Küresel ticaretten Tayvan krizine, dijital gözetim politikasından yapay zekâya kadar çok geniş bir yelpazede konuşulan ve tartışılan konuların arasında Doğu Türkistan ve Uygur Türkleri de yer alıyor.

Çin Halk Cumhuriyeti’ne bağlı olan Doğu Türkistan’da( Uygur Özerk Bölgesi’nde )yaşamlarını sürdüren Uygur Türkleri, Çin’in resmi söylemine göre ülkedeki 56 etnik unsurdan biri. Uygur Türklerinin hakları, ülkede yaşayan her azınlık gibi Bölgesel Etnik Özerklik Kanunu^【1】  ile devlet tarafından korunuyor. Daha doğrusu tüm dünyaya bu şekilde olduğu lanse ediliyor. Peki bu gerçekten böyle mi?

 Çin Halk Cumhuriyeti Anayasası’na uygun olarak düzenlenen Bölgesel Etnik Özerklik Kanunu’na göre Uygur Türklerinin dillerini, kültürlerini, geleneklerini özgürce yaşama, Çin merkezî hükûmetine uygun olarak kendi yönetim politikalarını oluşturma, yerel ekonomik kalkınma politikalarını belirleme, yerel doğal kaynaklarının kullanımı hususunda söz sahibi olma, inançlarını özgürce yaşama ve ibadet etme, dinî kurumlarını koruma ve yönetme hakları bulunuyor. Teoride var olan bu hakların, pratikte karşılığının olmadığı ve Sincan Uygur Özerk Bölgesi’nde tüm kontrolün Han Çinlilerine ait olduğu biliniyor. Uygur Türklerinin sistematik bir biçimde dışlanıp asimile edildiği artık tüm dünya tarafından bilinen bir gerçek. Dünyanın bu gerçeği öğrenmesinde etkili olan önemli isimlerden biri ise Prof. Dr. İlham Tohti.

İlham Tohti ve Esareti

İlham Tohti, Pekin’de yaşayan Uygur asıllı bir akademisyen iken, Çin için ciddi bir “mesele” hâline gelen Uygur Türkleri üzerine akademik araştırmalar yapmış ve yayınlamış biri. Türkiye’de kendisiyle alakalı yayımlanan tek kitap olan “Hapisteki Lider İlham Tohti: Yolum ve Gayem” isimli kitaptan onunla ilgili bilgileri edinebiliyoruz.

İlham Tohti Çin Doğu Türkistan’in Kaşgar İli’ne Artuş  ilçesinde  doğmuş, 16 yaşındayken Pekin Milletler Üniversitesi’ni kazanarak akademik hayatına başlamış, aynı üniversitede öğretim görevlisi olarak çalışmış, Güney Kore ve Pakistan’da akademik araştırmalar yapmış ve tutuklanana kadar Uygur Türklerinin  temel insanı haklarına kavuşması için mücadele etmiş bir aktivist.

Tohti, Çin’in hızlı kalkınma sürecinde Uygur Türklerinin sanayi üretiminden ve şehir hayatından bilerek uzak tutulmasının ve kırsal kesimlere sıkıştırılmasının sonuçlarını irdeledi. Yaptığı araştırmaların sonucunda Uygur Türklerinin siyasi ve ekonomik olarak dışlandığını ve bunun da Çin Anayasası’nın ve Bölgesel Millî Özerlik Kanunu’nun uygulanmamasından kaynaklandığını tespit etti. Uygur aydınları içerisinde “Uygur Hukuk Harekâtı”nı başlattı ve 2005 yılında açtığı “uygurbiz” isimli web sitesi üzerinden Çince Uygurca yayınlar yaparak Çin ve Uygur toplumunu aydınlatmak için büyük bir çaba gösterdi. Tohti’nin, hak arayışını dış basına anlatmasından rahatsızlık duyan Çin, 5 Temmuz 2009’da gerçekleşen Urumçi Olayları’nı bahane ederek “uygurbiz” isimli web sitesini kapattı ve Tohti’yi ev hapsine mahkûm etti. Bu mahkûmiyet kendisinin Uygur toplumu içerisinde “Uygurların sesi ve vicdani lideri” olarak benimsenmesine yol açtı ve nihayetinde Tohti, 23 Eylül 2014’te “bölücülük” suçlamasıyla müebbet hapis cezasına çarptırıldı.

Bölücülük Suçlaması ve Nobel Barış Ödülü Adaylığı Arasında Bir Lider

İlham Tohti’nin müebbet hapisle cezalandırılmasının ardından Çin Halk Cumhuriyeti, dünya nezdinde tepkilere maruz kaldı. Avrupa Birliği Tohti’nin cezasını “orantısız ve haksız” olarak nitelendirdi. Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Yüksek Komiserliği ise bu cezanın “ifade özgürlüğüne ağır bir darbe” olduğunu belirtip Çin’i, Uygurların haklarını ihlal etmekle suçladı. ABD Dış İşleri Bakanlığı Çin’den Tohti’yi serbest bırakmasını talep etti ve Çin’i, gerçekleştirdiği insan hakları ihlalinden dolayı kınadı. Almanya, Fransa, İngiltere, Kanada gibi ülkeler de Tohti’nin haksız yere mahkûm edildiğini ve serbest bırakılması gerektiğini vurguladılar.

Dünyada tepkiler artarken İlham Tohti’ye 2016 yılında Martin Ennals İnsan Hakları Savunucusu Ödülü, 2019 yılında ise Avrupa Parlamentosu tarafından Sakharov Düşünce Özgürlüğü Ödülü verildi. 2020’de ABD Kongresi Uygurlara yönelik olarak gerçekleştirilen baskılardan dolayı Çinli yetkililere yaptırım uygulayan Uygur İnsan Hakları Politikası Yasası’nı kabul etti. Amnesty International, Tohti’yi “vicdan mahkûmu” ilan etti ve serbest bırakılması için kampanya başlattı. Harvard, Oxford ve diğer prestijli üniversitelerden akademisyenler, Tohti’nin akademik çalışmaları nedeniyle cezalandırıldığını savunarak açık mektuplar yayımladı.

Şu an İlham Tohti İnisiyatifi bünyesinde yürütülen kampanya ile akademisyenler, İlham Tohti’yi Nobel Barış Ödülü’ne aday göstermek için mücadele ediyorlar.

İlham Tohti’nin Özgürlüğü Nobel Barış Ödülü’ne Bağlı Olabilir

Uygur Türklerinin haklarını korumak ve Tohti’nin serbest bırakılmasını sağlamak amacıyla kurulan İlham Tohti İnisiyatifi, Türkiye’de bir farkındalık kampanyası başlattı. Bu kampanya ile başta Türkiye’deki akademisyenler olmak üzere, dünya genelindeki akademisyenlere Tohti’nin kim olduğu, hangi alanlarda çalışmalar yaptığı ve Uygur Türklerinin haklarına kavuşması için hangi bedelleri ödediği anlatılmaya çalışılıyor. Bu kampanya ile farkındalık sahibi olan akademisyenler, Tohti’yi Nobel Barış Ödülü için aday gösteriyorlar.

25 Ocak Cumartesi günü İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü’nde bu kampanya ile ilgili bir panel gerçekleştirildi. İsa Yusuf Alptekin Vakfı, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, Uygur Akademisi ve İlham Tohti İnisiyatifi birlikteliğiyle düzenlenen “İlham Tohti’nin Hayatı ve Doğu Türkistan Davasındaki Yeri” başlıklı panelde Tohti’nin özgürlüğüne kavuşmasının Nobel Barış Ödülü’ne bağlı olabileceği vurgulandı. Paneldeki akademisyenler, yasal yollarla hakkını arayan ve Uygur Türkleri için pek çok bilimsel çalışma üreten böylesine değerli bir bilim insanının haksız yere müebbet hapisle cezalandırılamayacağını ifade ettiler.

Tohti’nin mücadelesi gerek üniversiteler gerekse sivil toplum kuruluşları bağlamında hem kamuoyuna hem de bilim insanlarına anlatılmaya devam edecek. Geçtiğimiz sene ödül için finalistler arasında yer alan Tohti’nin, önümüzdeki yıllarda Nobel Barış Ödülü’nü alması ve bu ödülün onu özgürlüğüne kavuşturması bekleniyor.

                                           ^{İlham Tohti’nin Mücadelesi ile ilgili Hamit Göktürk ile yapılan bir söyleşi  Videosu  (TRT Avaz)}