İsa Yusuf Alp­te­kin, Doğu Tür­kis­tan ta­ri­hi­nin  20.yüzyıldaki en önem­li si­ya­si şah­si­yet­le­rin­den biri olup, Doğu Türkistan’da yaşayan Türk­le­ri­n  hak hukuk ve milli mü­ca­de­le­sin­de öncü bir rol üst­len­miş­tir.  Çin işgali öncesinde (Çin Cum­hu­ri­ye­ti dö­ne­min­de) aktif bir si­ya­set­çi ola­rak görev yap­mıştır. 1949’da kurulan  Doğu Tür­kis­tan Eyalet Hükümetinde genel sek­re­ter­lik gö­re­vi­ni üst­len­miş tir. Ülkesinin Komünist Çin Ordularınca işgalı üzerine  mücadele Arkadaşları ile birlikte  “Vatan İçin Vatandan Ayrılma” şiarı ile Hindistan üzerinden Türkiye’ye gelerek yerleşmiştir. Mücadele arkadaşı Mehmet Emin Buğra ile birlikte yurt dışındaki Doğu Türkistan Milli Hareketini Türkiye merkezli olarak başlatmışlardır. Ha­ya­tı­nın büyük bö­lü­mü­nü Doğu Tür­kis­tan da­va­sı­nı ulus­la­ra­ra­sı alan­da sa­vun­ma­ya ada­mış­tır. Bu ça­lış­mamızda,  İsa Yusuf Alp­te­kin’in ha­ya­tı­nı, si­ya­si fa­ali­yet­le­ri­ni ve Türk dün­ya­sı açı­sın­dan ta­rih­sel öne­mi­ni  değişik  bir bakış açı­sıy­la  anlatmaya çalıştık.  
Doğu Tür­kis­tan, tarih bo­yun­ca Türk-İslam me­de­ni­ye­ti­nin önem­li mer­kez­le­rin­den biri olmuş; 20. yüz­yıl­da ise Çin hâ­ki­mi­ye­ti al­tın­da yoğun si­ya­si ve kül­tü­rel bas­kı­la­ra maruz kal­mış­tır. Bu baskı or­ta­mın­da ye­ti­şen İsa Yusuf Alp­te­kin, yal­nız­ca bir si­ya­set­çi değil, aynı za­man­da bir dava adamı ve fikir ön­de­ri ola­rak öne çık­mış­tır. Onun ha­ya­tı, Doğu Tür­kis­tan Türk­le­ri­nin öz­gür­lük ara­yı­şı­nın sem­bol şah­si­yet­le­rin­den biri ola­rak de­ğer­len­di­ril­me­li­dir.

Hayatı  ve Eği­ti­mi
İsa Yusuf Alp­te­kin, 1901 yı­lın­da Doğu Tür­kis­tan’ın Kaş­gar vi­la­ye­ti­ne bağlı Yar­kent şeh­rin­de dün­ya­ya gel­miş­tir. Ge­le­nek­sel Türk-İslam kül­tü­rü için­de ye­tiş­miş, ilk eği­ti­mi­ni med­re­se usu­lüy­le al­mış­tır. Arap­ça, Fars­ça ve Çince öğ­re­ne­rek dö­ne­min en­te­lek­tü­el Uygur ay­dın­la­rı ara­sın­da yer al­mış­tır. Al­dı­ğı eği­tim, onun hem dini hem de si­ya­si dü­şün­ce dün­ya­sı­nın şe­kil­len­me­sin­de et­ki­li ol­muş­tur.

Si­ya­si Ha­ya­ta Gi­ri­şi ve Çin Cum­hu­ri­ye­ti Dö­ne­mi
Alp­te­kin, genç yaş­lar­dan iti­ba­ren Doğu Tür­kis­tan’daki Çin yö­ne­ti­mi­nin uy­gu­la­ma­la­rı­na karşı si­ya­si fa­ali­yet­ler­de bu­lun­muş­tur. Çin Cum­hu­ri­ye­ti’nin ilk dö­ne­min­de Uygur Türk­le­ri­ni tem­si­len çe­şit­li idari gö­rev­ler­de yer almış; özel­lik­le Uy­gur­la­rın si­ya­si, kül­tü­rel ve eko­no­mik hak­la­rı­nı sa­vun­muş­tur. Bu dö­nem­de Çin mer­ke­zi yö­ne­ti­mi ile Doğu Tür­kis­tan halkı ara­sın­da­ki ge­ri­lim­ler art­mış, Alp­te­kin ise bu sü­re­cin aktif bir mu­ha­li­fi ol­muş­tur.

Doğu Tür­kis­tan  Eyalet  Hükümeti’ndeki  Genel Sek­re­ter­lik Gö­re­vi
1933 yı­lın­da Kaş­gar mer­kez­li ola­rak ku­ru­lan Doğu Tür­kis­tan İslam Cum­hu­ri­ye­ti, kısa ömür­lü ol­ma­sı­na rağ­men bölge ta­ri­hin­de önem­li bir dönüm nok­ta­sı­dır. İsa Yusuf Alp­te­kin, bu dev­let ya­pı­sın­da genel sek­re­ter­lik gö­re­vi­ni üst­len­miş; dev­le­tin idari ve dip­lo­ma­tik fa­ali­yet­le­rin­de etkin rol oy­na­mış­tır. Cum­hu­ri­ye­tin yı­kıl­ma­sı­nın ar­dın­dan Alp­te­kin, mü­ca­de­le­si­ni si­ya­si ve fikrî alan­da sür­dür­müş­tür.

Sür­gün Yıl­la­rında ,Türkiye ve Ulus­la­ra­ra­sı Mü­ca­de­le
Doğu Tür­kis­tan’daki si­ya­si bas­kı­la­rın art­ma­sı üze­ri­ne İsa Yusuf Alp­te­kin, yurt dı­şı­na çık­mak zo­run­da kal­mış­tır. Hin­dis­tan, Pa­kis­tan ve Orta Doğu üze­rin­den Tür­ki­ye’ye ulaş­mış; bu­ra­da Doğu Tür­kis­tan da­va­sı­nın en önem­li tem­sil­ci­le­rin­den biri ol­muş­tur. Tür­ki­ye’de Türk dün­ya­sı ay­dın­la­rıy­la yakın iliş­ki­ler kur­muş, kon­fe­rans­lar, ma­ka­le­ler ve ha­tı­ra­lar yo­luy­la Doğu Tür­kis­tan me­se­le­si­ni gün­dem­de tut­muş­tur.

Fikrî Mi­ra­sı ve Türk Dün­ya­sın­da­ki Yeri
Alp­te­kin, Doğu Tür­kis­tan mü­ca­de­le­si­ni yal­nız­ca etnik bir sorun ola­rak değil, Türk dün­ya­sı­nın ortak me­se­le­si ola­rak de­ğer­len­dir­miş­tir. Ya­zı­la­rı ve ko­nuş­ma­la­rı, Türk mil­li­yet­çi­li­ği ve İslam dü­şün­ce­siy­le har­man­lan­mış bir öz­gür­lük an­la­yı­şı­nı yan­sıt­mak­ta­dır. Tür­ki­ye’de ve Türk dün­ya­sın­da Doğu Tür­kis­tan bi­lin­ci­nin oluş­ma­sın­da önem­li kat­kı­lar sağ­la­mış­tır.

Ve­fa­tı
İsa Yusuf Alp­te­kin, 17 Ara­lık 1995 ta­ri­hin­de İstan­bul’da vefat et­miş­tir. Me­za­rı, Doğu Tür­kis­tan da­va­sı­na gönül ve­ren­ler için bir sem­bol ni­te­li­ği ta­şı­mak­ta­dır. Ha­ya­tı bo­yun­ca sür­dür­dü­ğü mü­ca­de­le, gü­nü­müz­de de Uygur Türk­le­ri­nin hak ara­yı­şın­da ilham kay­na­ğı ol­ma­ya devam et­mek­te­dir.

Sonuç
İsa Yusuf Alp­te­kin, Doğu Tür­kis­tan ta­ri­hi­nin en önem­li si­ya­si fi­gür­le­rin­den biri ola­rak, hem ya­şa­dı­ğı dö­ne­me hem de son­ra­ki ku­şak­la­ra derin izler bı­rak­mış­tır. Onun mü­ca­de­le­si, yal­nız­ca bir coğ­raf­ya­nın değil, tüm Türk dün­ya­sı­nın ortak ha­fı­za­sın­da yer al­mak­ta­dır. Bu yö­nüy­le Alp­te­kin, mo­dern Türk si­ya­si dü­şün­ce­si­nin ve milli di­re­niş ge­le­ne­ği­nin seç­kin tem­sil­ci­le­rin­den bi­ri­dir.

Kay­nak­ça (Seçme)
* Alp­te­kin, İ. Y. Ha­tı­ra­lar. İstan­bul.
* Doğu Tür­kis­tan Ta­ri­hi Üze­ri­ne Araş­tır­ma­lar.
* Türk Dün­ya­sı ve Uygur Me­se­le­si ile il­gi­li aka­de­mik ça­lış­ma­lar.